创新型人才建设:聚天下英才 释磅礴动力
| |||||
![]() | |||||
Милли девиз: ?Liberté, égalité, Fraternité? | |||||
Гимн: Франция гимны | |||||
Ниге? ?алын?ан | 843 (Верден килеше?е) | ||||
Р?сми телд?р | франк теле | ||||
Баш ?ала | Париж | ||||
И? ?ур ?алалары | Париж, Лион, Бордо, Марсель | ||||
Идара ите? форма?ы | Президент-парламент республика?ы | ||||
Президент Премьер-министр |
Эмманюэль Макрон Мишель Барнье | ||||
Территория ? Бары?ы ? % ?ыу. |
47 урын 674 843[1] км2/547 030[2] км2 0,26 | ||||
Халы? ? Бары?ы (2016) ? Ты?ы?лы? |
20 урын 66 736 000[1]/64 590 000[2] 116 кеше/км2 | ||||
ЭТП ? Б?т??е (2007) ? Кеше башына |
6 урын 2,3 млрд. $ 28,647 $ | ||||
Валюта | евро[3] | ||||
Интернет-домен | .fr | ||||
Телефон коды | +33 | ||||
С???т б?лк?те | UTC +1 |
Франция (фр. France), р?сми исеме — Франция Республика?ы[4] (франц. République fran?aise), — К?нбайыш Европаны? т?п территория?ын ??м ?ай?ы бер сит илд?р??ге т?б?кт?р?е ??м территориялар?ы ?? эсен? алыусы трансконтиненталь д??л?т. Баш ?ала?ы — Париж. Республиканы? девизы — ?Азатлы?, тиге?лек, ту?анлы??, уны? принцибы — халы? идаралы?ы, халы? мен?н ??м халы? ?с?н[5].
Илде? атама?ы борон?о герман ??бил??е франк этнонимынан килеп сы??ан. Франция хал?ыны? к?пселеге ?атнаш галло-роман сы?ышлы ??м роман т?рк?м? теленд? ??йл?ш?.
Халы? ?аны 62 814 233 кеше т?шкил ит? ??м 67 848 156 кеше сит илд?р??ге бил?м?л?р?е л? ?? эсен? ала (2020 йылды? 1 июлен? ба?алана), шулар?ы? я?ынса 90 проценты — Франция граждандары. Башлыса католик динен тоталар (диндар?ар ?аныны? 80 проценты й?ки д?й?м халы?ты? 43 проценты), шул у? ва?ытта халы?ты? 45 проценты ????рен бер динг? л? ?арамай тип белдер?[6].
Франция — атом держава?ы, НАТО а?за?ы ??м БМО-ны? Именлек Советыны? даими биш а?за?ыны? бере?е. 1950-се йылдар?ан Европа берл?шм??ен т?????? ?атнашыусы д??л?тт?р?е? бере?е булып тора.
Закондар сы?арыу органы — ике каналлы парламент (Сенат ??м Милли йыйылыш).
Административ-территориаль б?ленеш: 18 ?лк? (13 метрополияла ??м 5 сит ил т?б?генд?), шул и??пт?н 101 департамент (96 метрополияла ??м 5 сит ил департаменты)[7], 5 сит ил община?ы ??м айырым статуслы 3 административ-территориаль бер?мек.
Этимология?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]?Франция? атама?ы латинса ?Франкия? (лат. Francia) й?ки "франктар иле"н?н[8] килеп сы??ан, Рейнды? т?б?нге ??м урта а?ымында й?ш?г?н ??м д?й?м ?Франктар? этнонимы мен?н билд?ле герман ??бил?л?ре (лат. Franci)[9] атама?ынан. V—VI быуаттар?а франктар Галды яулап алалар, унда франк д??л?тен ойошторалар (лат. Regnum Francorum). IX быуатта ошо у? этнонимдан ?Франция? (Франкия) атама?ы барлы??а кил?, т???? Сенанан т?нья?тара? урынлаш?ан территорияны, ?у?ынан тар?ал?ан Франк д??л?тене? бер ?л?ш?н билд?л?? ?с?н ?улланыла. ?у?ыра? Франция герцоглы?ы ??м Иль-де-Франс т?б?ге (франц. Иль-де-Франс) булара? билд?ле, ?Франция утрауы? Парижда ???кл?ш?, ?у?ынан ул Франция д??л?те барлы??а киле? ???гее булып кит?[9].
Франктар ??бил??ене? килеп сы?ышы тура?ында т?рл? версиялар бар. Э. Гиббон ??м Я. Гримм ???р??рен?н ?у? ?франк? этнонимы инглиз теленд? ?ирекле? т?ш?нс??е мен?н ны?лы б?йл?н?[10][11]. ?Франк? атама?ы ?ирекле? тиг?нде а?лата тиг?н фараз ?йтел?, с?нки Галды яулап ал?андан ?у?, тик франктар ?ына ?алым т?л????н азат ител?[12]. Икенсе теория буйынса, ?франк? этнонимы прото-герман ???е франконан килеп сы?а, ул ????г?? тип т?ржем? ител?, с?нки франктар?ы? ?ы??а ыр?ытыу балта?ы ?франциска?[13] булара? билд?ле бул?ан. ?мм? ?оралды? баш?аса т?гел, ? франктар ?улланыуы с?б?пле аталыуы асы?лана.
Тарихы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Борон?о донъя ??м Урта быуаттар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Франция тарих?а тиклемге осор?а неандерталецтар?ы? ??м кроманьондар?ы? и? борон?о ту?тал?алары була. Неолит д??еренд? Францияла бер нис? бай ?омарт?ылы тарих?аса м???ни?т й?ш?п килг?н. Тарих?аса бул?ан Бретань м???ни я?тан к?рше Британия мен?н б?йле бул?ан, уны? бил?м??енд? бик к?п мегалиттар табыла. ?у??ы бронза быуаты ??м ирт? тимер быуат осоронда Францияла кельт, галл ??бил?л?ре, х??ерге Францияны? к?нья?-к?нбайышында сы?ышы билд??е? ибер?ар ??бил??е й?ш?й. б. э. т. I быуатта Юлий Цезарь Галлий ?у?ышы ????мт??енд? тамамлан?ан этаплап ба?ып алыу ????мт??енд? Францияны? х??ерге территория?ы, Галлия провинция?ы булара?, Рим империя?ы составына ин?. Халы? роман телен? к?с? ??м бишенсе быуат?а х??ерге француз телене? ниге?ен? ?йл?нг?н халы?сан латин теленд? ??йл?ш?.

486 йылда Галды Кловис ет?кселегенд? франктар яулап ала. Шулай итеп, Франк д??л?те барлы??а кил?, ??м Кловис Меровингтар династия?ыны? беренсе батша?ы бул?ан. VII быуатта батша власы ?и?елерлек к?с???л?н?, д??л?тт? реаль влас?а майордомдар эй? була, улар?ы? бере?е Карл Мартелл 732 йылда Пуатье янында?ы алышта ??р?п армия?ын ?ыйратыу?а ??м ??р?пт?р?е? К?нбайыш Европаны ба?ып алыуына юл ?уймау?а ?лг?ш?. Карл Мартелде? улы Пипин Шорт Каролингтар династия?ыны? беренсе батша?ы була,
??м Пипинды? улы Б?й?к Карл заманында Франк д??л?те ?? тарихында и? ю?ары ??ешк? ?лг?ш? ??м х??ерге К?нбайыш ??м К?нья? Европаны? к?пселек ?л?ш?н бил?й. Шарлеманьды? улы Ха? Луи ?лг?нд?н ?у?, уны? империя?ы ?с ?л?шк? б?лен?. 843 йылда Верден килеше?е буйынса Карл Лысый ет?кселегенд? К?нбайыш Франк короллеге барлы??а кил?. Ул я?ынма х??ерге Франция территория?ын бил?й; X быуатта ил Франция тип атала башлай.
Артабан ???к власть ?и?елерлек к?с???л?н?. IX быуатта Франция?а викингтар даими ??ж?м ит?, 886 йылда улар Парижды ?амау?а ала. 911 йылда викингтар Францияны? т?нья?ында Нормандия герцоглы?ына ниге? ?ала. X быуат а?а?ына ил тулы?ынса ике ти?т? ?й??г? ??м герцоглы??а тар?ала, ? король власы тик номиналь була — королд?р ????рене? феодаль бил?м?л?рен?н (Париж ??м Орлеан) ситт? реаль к?ск? эй? булмай. 987 йылда Каролингтар династия?ы уны? беренсе батша?ы Гуго Капет х?рм?тен? атал?ан Капет династия?ы мен?н алмаштырыла. Капетиндар?ы? хакимлы?ы т?ре походтары, Францияны? ??енд? дини ?у?ыштар (беренсе 1170 йылда вальденстар х?р?к?те) ??м 1209—1229 йылдар?а Альбигой ?у?ыштары), 1302 йылда беренсе тап?ыр генерал-штаттарр парламенты са?ырылыуы мен?н айырылып тора шулай у? папа Авиньон ?ул?а алына, 1303 йылда король Филипп IV ?о?лан?ыс тарафынан ?ул?а алын?ас, папалар 1378 йыл?а тиклем Авиньонда ?алыр?а м?жб?р була. 1328 йылда капетиндар?ы Валуа династия?ы алмаштыра. 1337 йылда Англия мен?н й?? йыллы? ?у?ыш башлана, унда башта у?ыш?а инглизд?р ?лг?ш?, улар Франция территория?ыны? байта? ?л?ш?н яулап алыу?а ?лг?ш?. ?мм? ахыр сикт?, бигер?к т? Жанна д’Арк осоронда ?у?ышта боролош?а була, ??м 1453 йылда инглиздар баш ?ала.
Людови XI (1461—1483 йылдар) идара ите?е осоронда Францияла феодаль тар?алыу ту?татыла ??м ил абсолют монархия?а ?йл?н?. Артабан Франция даими р??ешт? Европала к?ренекле роль уйнар?а ынтыла. ?йт?йек, 1494 йылдан 1559 йыл?а тиклем Италия>ны контролд? тотоу ?с?н Испания мен?н ?у?ыш алып бара. XVI быуат а?а?ында башлыса католик Францияла кальвинистик протестантизм ки? таралыу ала (Францияла протестанттар гугеноттар тип атала). Был католиктар ??м протестанттар ара?ында дини ?у?ыштар сы?ара, улар?ы? и? ю?ары н?кт??е 1572 йылда Парижда Варфоломей т?н?нд? протестанттар?ы ?лтере? була.
1589 йылда Валуа династия?ы ту?тай, ??м Генрих IV я?ы Бурбон династия?ына ниге? ?алыусы була.
Я?ы ва?ыт ??м революция
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]

1598 йылда Генрих IV протестанттар мен?н ?у?ышты тамамла?ан ??м улар?а ки? в?к?л?тт?р бирг?н Нант килеше?ен? ?ул ?уя, с?нки улар ??л??л?ре, ??ск?р??ре ??м урында?ы идара ите? т???л?ш? мен?н ?д??л?т эсенд? д??л?т? булдыра. 1618 йылдан 1648 йыл?а тиклем Франция Уты? йыллы? ?у?ышта ?атнаша. (формаль р??ешт? ?у?ыш 1635 йылдан ?ына алып барыла — ?у?ыш швед-француз осоро тип атала). 1624 йылдан алып 1642 йылда вафат бул?ан?а тиклем ил мен?н король Людови XIII министры кардинал Ришелье идара ит?. Ул протестанттар мен?н ?у?ыштар?ы я?ынан башлай ??м е?? ??м улар?ы? д??л?т ?оролошон ю??а сы?ара. 1643 йылда Людови XIII вафат була, уны? биш й?шлек улы Людовика XIV король була, ул 1715 йыл?а тиклем хакимлы? ит?, улы ??м ей?нд?рен?н о?а?ыра? й?ш?й. 1648—1653 йылдар?а ?ала ?атламдары??м дворян оппозиция?ыны? ихтилалы була, Ришелье, Фронде с?й?с?тен дауам итк?н Австрия королева?ы Анна ??м министр кардинал Мазарини хакимлы?ына риза?ы?лы? белдер?. Францияла?ы ихтилал ба?тырыл?андан ?у? абсолют монархия терге?ел?. ??ояш-батша? Людовик XIV идара итк?н осор?а Франция Европала?ы бер нис? ?у?ышта ?атнаша: 1635—1659 йылдар?а — Испания мен?н, 1672—1678 йылдар?а — Голландия ?у?ышы, 1688—1697 йылдар?а —пфальц мира?ы ?с?н ?у?ыш (Аугсбург лига?ы ?у?ышы) ??м 1701—1713 йылдар?а — Испания мира?ы ?с?н ?у?ыш.
1685 йылда Лудовик Нант килеше?ен ю??а сы?ара, был протестанттар?ы? к?рше илд?рг? ?асыуына ??м Францияны? и?тисади х?лене? насарайыуына килтер?.
1715 йылда, Людовик XIV вафат бул?андан ?у?, уны? б?л??е Людови XV француз т?хетен? ултыра ??м 1774 йыл?а тиклем хакимлы? ит?.
- 1789—1799 — Б?й?к француз революция?ы.
- 1792—1804 — Беренсе республика.
- 1793—1794 — якобин терроры.
- 1795 — Нидерландты ба?ып алыу.
- 1797 — Венецияны ба?ып алыу.
- 1798—1801 — Мысыр экспедиция?ы.
- 1799—1814 — Наполеон хакимлы?ы (1804 йылда император тип и?лан ител?; Беренсе империя). 1800—1812 йылдар?а Наполеон ба?ып алыу кампаниялары аша д?й?м Европа империя?ын булдыра, ? Италияла, Испанияла ??м баш?а илд?р?? уны? ту?андары й?ки ?уй?ындары хакимлы? ит?. Р?с?й?? е?елг?с (?ара: 1812 йыл?ы Ватан ?у?ышы) ??м Наполеон?а ?аршы коалицияны? сиратта?ы берл?ше?ен?н ?у?, Наполеон власы тар?ала.
- 1815 — Й?? к?н ??м Ватерлоо янында?ы алыш.
- 1814—1830 — Людовик XVIII (1814/1815—1824) ??м Карл X (1824—1830) осоро.
- 1830—1848 — Июль монархия?ы. Революция ????мт??енд? Карл X т?ш?р?л?, власть Орлеан принцы Луи-Филипп?а к?с?, ? влас?а финанс аристократия?ы кил?
- 1848—1852 — Икенсе республика.
- 1852—1870 — Наполеон III — Икенсе империя хакимлы?ы.

- 1870—1940 йылдар— ?с?нс? республика, 1870—1871 йылдар?а Седан янында?ы франко-прусс ?у?ышында Наполеон III ?ул?а алын?андан ?у? и?лан ител?. 1871 йылды? март—май ай?арында Париж коммуна?ы була. 1879—1880 йылдар?а Эшсе партия?ы ойошторола. ХХ быуат башында Франция Социалистик партия?ы (Ж. Гед, П. Лафарг ??м баш?алар ет?кселегенд?) ??м Француз Социалистик партия?ы (Ж. Жорес ет?кселегенд?) ойошторола. Улар 1905 йылда берл?ш! (эшсел?р интернационалыны? француз секция?ы, СФИО). XIX быуат а?а?ына Африка ??м Азияны? ??й?т ?ур бил?м?л?рен ?? эсен? ал?ан француз колониаль империя?ы барлы??а кил?.
Француз колониаль империя?ы беренсе донъя ?у?ышынан ?у? - 1914—1918 йылдар — Франция Беренсе донъя ?у?ышында Антантала ?атнаша.
- 1939—1945 йылдар — Икенсе донъя ?у?ышы.
- 1940 йыл — нацист Германия?ы мен?н Компьень ярашыуы (Францияны? баш ?алыуы).
- 1940—1944 йылдар — Францияны? т?нья?ында немец оккупация?ы, Францияны? к?нья?ында Виши режимы.
- 1944 йыл — Франция Гитлер?а ?аршы коалиция ??м ?аршылы? к?р??те? х?р?к?те ??ск?р??ре тарафынан азат ител?.
- 1946—1958 йылдар — Д?ртенсе республика.
Бишенсе республика?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]1958 йылда бишенсе республика конституция?ы ?абул ител?, был конституция баш?арма власть органдарыны? хо?у?тарын ки??йт?. Республика Президенты итеп Азатлы? генералы ??м Беренсе ??м Икенсе донъя ?у?ыштары геройы Шарль де Голль ?айлана. 1960 йыл?а Африкала?ы француз колонияларыны? к?пселеге колониаль система тар?алыу ар?а?ында бойондоро??о?ло? яулай. 1962 йылда, ?анлы ?у?ыштан ?у?, Алжир бойондоро??о?ло? ала. Алжир?ар филиппты франция?а к?сеп, унда мосолман ??селекте ?ыр?а арыу?а булышлы? ит?л?р.
И?тисади ??м социаль ?апма-?аршылы?тар?ы? ки?кенл?ше?е ар?а?ында й?шт?р?е? ??м студенттар?ы? к?пл?п сыуалыштары, шулай у? д?й?м забастовка ки?кен с?й?си к?рс?кк? килтер?; Бишенсе республика?а ниге? ?алыусы президент Шарль де Голль отставка?а кит? (1969 йыл) ??м 1970 йылды? 9 ноябренд?, бер йылдан ?у? вафат була.
Д?й?м ал?анда, Францияны? ?у?ыштан ?у??ы ??ешен? с?н???тте? ??м ауыл хужалы?ыны? йылдам ??еше, милли капиталды д?ртл?ндере?, элекке Африка ??м Азия колонияларына и?тисади ??м социаль-м???ни ба??ынсылы?ы, Европа берл?шм??е сикт?ренд? ???ем интеграция, ф?н ??м м???ни?т ??еше, социаль яр?ам сараларын к?с?йте?, м???ни?тте ?америкалаштырыу?а? ?аршы тороу хас.
Президент де Голль ет?кселегенд?ге тыш?ы с?й?с?т бойондоро??о?ло?она ынтылыш ??м ?Франция б?й?кл?г?н терге?е?? мен?н айырылып тора. 1960 йылда, ??ене? ядро ?оралын у?ышлы ?ына?андан ?у?, ил ?ядро клубына? ин?, 1966 йылда Франция НАТО-нан сы?а (Николя Саркози президентлы?ы осоронда ?ына кире ?айтарыла), Шарль де Голль Европа интеграция?ы процестарын хупламай.
1969 йылда Бишенсе республиканы? икенсе президенты итеп 1962 йылдан 1968 йыл?а тиклем премьер-министр вазифа?ын бил?г?н голлист Жорж Помпиду ?айлана.
1974 йылда, Помпиду ?лг?нд?н ?у?, уны либераль ??м Европа я?лы ?арашлы с?й?см?н, ?Француз демократия?ы союзы? центристик партия?ына ниге? ?алыусы Валери Жискар д’Эстен алмаштыра.
1981 йылдан 1995 йыл?а тиклем социалист Франсуа Миттерран президентлы? ит?.
1995 йылды? 17 майынан 2007 йылды? 16 майына тиклем президент Жак Ширак була, 2002 йылда ?абаттан ?айлана. Неогалист й?н?лешенд?ге с?й?см?н була. Уны? президентлы?ы осоронда, 2000 йылда, илд? президент в?к?л?тт?рен 7 йылдан 5 йыл?а тиклем ?ы??артыу буйынса референдум ?тк?рел?. Халы?ты? а? киле?ен? ?арама?тан (халы?ты? я?ынса 30 проценты), ахыр сикт? к?пселек срокты ?ы??артыу ?с?н тауыш бир? (73 %).
Францияла Африка илд?рен?н килг?н иммигранттар?ы? к?б?йе?е ар?а?ында мигранттар проблема?ы ки?кенл?ш?: француз хал?ыны? 10 проценты — ерле булма?ан мосолмандар (к?пселеге Алжир?ан килг?н иммигранттар). Бер я?тан, был ерле француздар ара?ында ?т? у? (ксенофобик) ойошмалар?ы? популярлы?ы артыуына килтер?, икенсе я?тан, Франция сыуалыштар ??м теракттар арена?ына ?йл?н?. Т?нья? Африка иммиграция?ы XIX быуат а?а?ы — XX быуат башында барлы??а кил?. Халы? ?аныны? т?би?и ??еш темпыны? ?крен?йе?е ??м Францияла и?тисад ??е?е фонында эшсе к?ст?р?е? етешм??е сит ил эшсе к?с?н й?леп ите? ихтыяжын тыу?ыра. Иммигранттар хе?м?тен ?улланыу?ы? т?п й?н?лешт?ре — т???л?ш (20 %), конвейер етештере??е фай?алан?ан с?н???т тарма?тары (29 %) ??м хе?м?тл?ндере? ??м сау?а ?лк??е (48,8 %). ??н?ри ??ерлеге т?б?н булыу с?б?пле, Т?нья? Африканан кешел?р йыш ?ына эш?е? ?ал?ан. 1996 йылда М??риб илд?рен?н килг?н сит ил кешел?ре ара?ында уртаса эш?е?лек ким?ле 32 процент т?шкил ит?. ?леге ва?ытта М??риб илд?рен?н килг?н иммигранттар Франция хал?ыны? 2 проценттан ашыуын т?шкил ит? ??м башлыса илде? Париж, Лион ??м Марсель ?алаларында ???кт?ре бул?ан ?с т?б?генд? урынлаша[14].
2007 йылды? 16 майында ?Халы? х?р?к?те союзы? партия?ынан кандидат Николя Саркози Франция президенты булып кит?. Ул Венгриянан Франция?а эмиграция?а килг?н дворяндар ?аил??ен?н.
2008 йылды? 21 июленд? Франция парламенты президент Саркози т??дим итк?н конституцион реформа проектын хуплай. Конституцияны? ??м?лд?ге реформа?ы 1958 йыл?ы документты? 89 статья?ыны? 47-?ен? т???тм?л?р индереп, Бишенсе республикала и? ???ми?тле?е була. Закон проекты ?с ?л?шт?н тора: парламентты? ролен ны?ытыу, баш?арма власть институтын я?ыртыу ??м граждандар?а я?ы хо?у?тар бире?.

М??им ??г?решт?р:
- президент вазифа?ында бер-бер артлы ике м????тт?н арты? ?ала алмай;
- парламент президентты? айырым ?арар?ары ??т?н?н вето хо?у?ына эй? була ала;
- х?к?м?тте? парламент комитеттары эшм?к?рлеген контролд? тотоуы сикл?н?;
- президент парламент?а йыл ?айын м?р?ж???т итерг? хо?у?лы (был 1875 йылда тыйыл?ан була);
- Европа берл?шм??ен? я?ы а?залар ине? тура?ында референдум ?арала.
2012 йылды? 6 майында президент ?айлау?арыны? икенсе туры ????мт??енд? Францияны? 24-се президенты итеп Франсуа Олланд ?айлана.
2013 йылды? апреленд? илд? бер енесле никах законлаштырыла[15].
География
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Илде? географик урыны
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Францияны? к?пселек ?л?ш? К?нбайыш Европала, уны? материк ?л?ш? т?нья?-к?нсы?ышта Бельгия, Люксембург ??м Германия мен?н сикт?ш, к?нсы?ышта — Швейцария, к?нья?-к?нсы?ышта — Монако ??м Италия, к?нья?-к?нбайышта — Испания ??м Андорра мен?н, т?нья?та Б?й?к Британия мен?н ди?ге? сиге бар. Францияны д?рт ?ыу йыуа (Ла-Манш, Атлантик океан, Т?нья? ди?ге? ??м Урта ди?ге?). К?нбайышта ??м т?нья?та ил территория?ы Атлантик океан (Бискай ?улты?ы ??м Ла-Манш каналы), к?нья?та Урта ди?ге? (Лион ?улты?ы ??м Лигурия ди?ге?е) мен?н йыуыла. Ди?ге? сикт?рене? о?онло?о — 5500 км.
Франция К?нбайыш Европала и? ?ур ил булып тора: Европа берл?шм??е территория?ыны? бишт?н бер ?л?ш?н тиерлек бил?й, ?ур ди?ге? ки?лект?рен? эй? (уникаль и?тисади зона 11 млн км2 май?анды бил?й).
Д??л?т составына шулай у? Урта ди?ге???ге Корсика утрауы ??м егермен?н ашыу сит ил департаменттары ??м бойондоро?ло территориялар ин?.
Илде? д?й?м май?аны — 547 030 км2 (674 685 км2 сит ил бил?м?л?ре мен?н берг?).
Рельеф и геологик т???л?ш?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Илде? т?нья?ында ??м к?нбайышында тиге? территориялар ??м уй?ыулы?тар бар. Тиге?лект?р д?й?м май?анды? 2/3 ?л?ш?н т?шкил ит?. Т?п тау ?ырттары: Альп тау?ары, Пиреней, Юра, Арденнес, ???к массиф ??м Восгез. Париж бассейны Арморикан массивы, ???к массив, Восгез ??м Арденнес мен?н уратып алын?ан. Париж тир?л?й тар тиге?лек ?ы?аттары мен?н айырыл?ан ?ырттар?ы? концентрик ?ик?лт?л?ре система?ы бар. Францияны? к?нья?-к?нбайышында Пиреней ит?генд? урынлаш?ан Гаронн уй?ыулы?ы — у?дырышлы тупра?лы тиге? май?ан. Гароннаны? т?б?нге а?ымынан к?нья?-к?нбайыштара? ?см?й?шл? сыная? форма?ында?ы Ландтар у?дырышлылы?ы к?мер?к бул?ан тупра? мен?н ?ылы??ырлана ??м унда ылы?лы урмандар мен?н ултыртыл?ан. Францияны? к?нья?-к?нсы?ышында?ы Рона ??м Сона грабендары к?нсы?ышта Альп тау?ары ??м к?нбайышта ???к Француз массифы ара?ында тар юл барлы??а килтер?. Улар ны? йыр?ылан?ан к?т?релг?н участкалар мен?н б?ленг?н к?т?релг?н участкалар?ан тора.
???к райондар?а ??м к?нсы?ышта уртаса бейеклект?ге тау?ар урынлаш?ан (???к массив, Вогез, Юра). Луара, Гаронна ??м Рона йыл?алары бассейндары ара?ында урынлаш?ан ???к массив борон?о герцин тау?арыны? емереле?е ????мт??енд? барлы??а килг?н и? ?ур массив булып тора. Францияны? баш?а борон?о таулы райондары ке?ек ?к, ул Альп д??еренд? к?т?рел?, Альп тау?арында?ы йомша?ыра? тау то?омдары йыйырсы?тар?а ?ы?ыла ??м массивты? ты?ы? тау то?омдары яры?тар ??м ?ыны?тар мен?н йыйырсы?лан?ан. Шундай бо?ол?ан зоналар буйлап т?р?нд?н эрег?н то?омдар к?т?релг?н, ????мт?л? вулкан ур?ылыуы к???тел?. Х??ерге заманда был янартау?ар ???емлеген ю?алт?ан. Шу?а ?арама?тан, массив ??т?нд? ??нг?н вулкандар ??м рельефты? баш?а вулканик формалары ?а?лан?ан. Эльзаста?ы Рейн ???нен Францияны? баш?а ?л?ш?н?н айырыусы вегетге???р ки?лекк? ни бары 40 са?рым?а ет?. Был тау?ар?ы? тиге?л?нг?н ??м урман мен?н ?аплан?ан ??т? т?р?н ???нд?р??н ю?ары тора. Арденнда?ы илде? т?нья?ында ла ошондай у? ландшафт ??т?нл?к ит?. Швейцария сиге ?тк?н Юра тау?ары Женева ??м Базель ара?ында урынлаш?ан. Альп тау?ары мен?н са?ыштыр?анда эзбизташтан тор?ан, т?б?н ??м ?ир?гер?к тар?ал?ан йыйылма т???лм?л?р??н тора, ?мм? шул у? д??ер?? барлы??а килг?н ??м Альп тау?ары мен?н ты?ы? геологик б?йл?нешт? тора.

К?нья?-к?нбайышта Испания сигенд? Пиреней тау ?ырты ?у?ыл?ан. Бо?ло? д??еренд? Пиреней к?сл? бо?ланыу?а дусар ителм?й. Альп тау?арына хас бул?ан ?ур бо?ло?тар ??м к?лд?р, матур ???нд?р ??м киртл?с тау ?ырттары ю?. Бейеклеге ??м ?тк??елд?р?е ?те? ауыр булыуы ар?а?ында Испания мен?н Франция ара?ында б?йл?неш ?т? сикле. К?нья?-к?нсы?ышта Альп тау?ары ?л?шл?т? Францияны? Италия ??м Швейцария (Женева к?лен? тиклем) сиген т?шкил ит? ??м Францияны? к?нья?-к?нсы?ыш сигенд? бер ни тиклем Рона?а тиклем ?у?ыла. Бейек тау?ар?а т?р?н ???нд?р барлы??а кил?, бо?ло? д??еренд? был ???нд?р?е бил?г?н бо?ло?тар ки??йг?н ??м т?р?н?йг?н. Бында Францияны? и? бейек н?кт??е — К?нбайыш Европаны? и? бейек тауы — Монблан тауы, 4807 м.

Водные ресурсы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Францияны? б?т? йыл?алары, ?ай?ы бер сит ил территорияларынан тыш, Атлантик океан бассейнына ?арай, ??м улар?ы? к?пселеге ???к массивта, Альп тау?арында ??м Пиреней?а барлы??а кил?. Илде? и? ?ур ?ыу юлдары:
- Сена (775 км) — Марна ??м Уазаны? у? ?ушылды?тары бул?ан ки? тарма?лы системаны ??м Йоннаны? ?ул ?ушылды?ын барлы??а килтерг?н ки? йыл?а. Сена Париж бассейнына ин? ??м Гавр янында Атлантик океан?а ?оя. Йыл ?йл?н??ен? а?ымды? бер тиге? б?лене?е мен?н ?ылы??ырлана, ул навигация ?с?н ?улайлы ??м каналдар мен?н баш?а йыл?алар мен?н тоташа.
- Гаронна (650 км) Испан Пиренейында баш ала, Тулуза ??м Бордо аша а?а, океан?а ?ушыл?ан урында ки? эстуарий — Жиронда барлы??а кил?. Т?п ?ушылды?тары — Тарн, Ло ??м Дордонь.
- Рона (812 км) — Францияны? и? тулы йыл?а?ы, Швейцар Альптарында?ы Рона бо?ло?онан башлана, Женева к?ле аша а?а. Лион эрг??енд? у?а Сона йыл?а?ы ?оя. Баш?а эре ?ушылды?тары — Дюранс ??м Изер. Рона?а ти? турбулентлы а?ым хас ??м ул ?ур гидроэнергетика потенциалына эй?. Был йыл?ала бер нис? ГЭС т???л?.
- Луара (1020 км) — Францияны? и? о?он йыл?а?ы, ???к массивта башлана. К?п ?ушылды?тар?ы ?абул ит?, т?п ?ушылды?тары — Алье, Шер, Эндр ??м Вьенна. Луара ???к Француз массивында башлана, Париж бассейныны? к?нья? ?л?ш?н ки?еп, Нант янында Атлантик океан?а ?оя. Был йыл?ала ?ыу ким?ле ны? тирб?л?, шу?а к?р? йыш ?ына таш?ындар була.
Каналдар система?ы илде? т?п йыл?аларын, шул и??пт?н Рейнды ла, ??-ара тоташтыра. Уны? буйынса илде? к?нсы?ыш сиге ?т? ??м Европала и? м??им эске б?йл?неш юлдарыны? бере?е булып тора. Йыл?алар ??м каналдар Франция и?тисады ?с?н ?ур ???ми?тк? эй?.
?а?ланыусы бил?м?л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Францияны? милли парктар система?ы Европа Франция?ында, шулай у? уны? сит илд?р?? урынлаш?ан ту?ы? парктан тора. Парктар мен?н Францияны? Милли парктар идаралы?ы идара ит?. Улар Европа Франция?ы территория?ыны? 2 % бил?й, ? бында йылына 7 миллион кеше кил?.
Францияла шулай у? 1967 йылды? 1 мартында закон мен?н индерелг?н т?б?к т?би??т парктары структура?ы бар. Т?б?к т?би??т парктары урында?ы власты? ???к х?к?м?т мен?н килеше?е буйынса ойошторола, улар?ы? бил?м??е ??р 10 йыл ?айын я?ынан ?арала. 2009 йыл?а ?арата Францияла 49 т?б?к т?би??т паркы бар.
??емлек ??м хайуандар донъя?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Урмандар ил территория?ыны? 27 процентын бил?й. Илде? т?нья? ??м к?нбайыш райондарында с?тл??ек (с?тл??ек а?асы), ?айын, им?н, шыршы ??м кигерм?кле а?ас ???. Урта ди?ге? буйында — пальмалар ??м цитруслылар. Фауна в?килд?ре ара?ында болан ??м т?лк? айырылып тора. ?оралай?ар Альп т?б?кт?ренд? й?ш?й, алы? урмандар?а ?ыра?ай ?абан ?а?лан?ан. Бында шулай у? бик к?п ?оштар, шул и??пт?н к?см? ?оштар й?ш?й. Рептилиялар ?ир?к осрай, ? йыландар ара?ында бер???е ген? а?ыулы — ябай ?ара йылан. Яр буйында?ы ди?ге? ?ыу?арында балы?тар?ы? бик к?п т?р??ре й?ш?й: сельдь, треска, тунец, сардина, скумбрия, камбала ??м к?м?ш хек.
Климаты
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Францияны? Европа бил?м??енд? уртаса ди?ге? климаты, к?нсы?ышта уртаса континенталь, ? к?нья? яр буйында субтропик климат?а к?с?. Климатты? океан (к?нбайышта), урта ди?ге? (к?нья?ында), континенталь (уртала ??м к?нсы?ышта) т?р??рен айырып билд?л?рг? м?мкин. Й?й етерлек э?е ??м ?оро — июлд? уртаса температура + 23—25?°C градус?а ет?, ? ?ыш?ы ай?ар?а ?ауа температура?ы +7—8?°C[25] градус бул?анда, ям?ыр?ар хас.
Яуым-т?ш?мд?? т?п ?л?ш? ?инуар?ан апрелг? тиклемге осор?а тура кил?, ? улар?ы? д?й?м и??бе 600—1000 миллиметр т?шкил ит?. Тау?ар?ы? к?нбайыш битл????ренд? был к?р??ткес 2000 миллиметр?ан ашыу билд?г? ете?е ихтимал.
С?й?с?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Административ б?ленеш
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Франция 18 т?б?кк? б?лен?, шулар?ы? 12-?е Европа континентында, бер???е (Корсика) — Корсика утрауында, та?ы биш???е — сит илд?р??. Т?б?кт?р?е? юридик автономия?ы ю?, ?мм? улар ????рене? ?алымдарын билд?л?й ??м бюджетын ра?лай ала.
18 т?б?к 101 департамент?а, шулай у? 342 округтан ??м 4039 кантондан тор?ан Лион метрополия?ына б?лен?. Францияны? ниге?е булып 36 682 коммуна тора.

Париж департаменты бер??н-бер коммунанан тора. Ди?ге? аръя?ында?ы биш т?б?кте? ??р бере?е (Гваделупа, Мартиника, Француз Гвиана?ы, Реюньон, Майотта) бер??н-бер департаменттан тора. Корсика т?б?ге (2 департаментты ?? эсен? ал?ан) — метрополияны? баш?а т?б?кт?рен?н (континенталь Франция) айырмалы административ-территориаль бер?мекте? махсус статусы. ???кк? буй?онма?ан ?? аллы идара ите? органдары бар. Корсиканы? 2 департаментын берл?штере? тура?ында?ы 2003 йылда?ы референдум у?ыш?ы? була. Б?т? был т?б?кт?р Европа союзыны? бер ?л?ш? булып тора.
Республика?ы составына т?б?нд?гел?р ин?, тип ?йтерг? була:
1. Метрополия (13 т?б?кк?, 96 департамент?а ??м Лион метрополия?ына б?лен?).
2. 5 сит ил бил?м?л?ре департаменты: Гваделупа, Мартиника, Гвиана, Реюньон, Майотта[16].
3. 5 ди?ге? аръя?ы территория?ы: Франция Полинезия?ы, Уоллис ??м Футуна утрау?ары, Сен-Пьер ??м Микелон, Сен-Бартелеи, Сен-Мартен.
4. 3 Айырым статус?а эй? бул?ан территориялар: Я?ы Каледония, Клиппертон, Францияны? К?нья? ??м Антарктика бил?м?л?ре.
Д??л?т т???л?ш? ниге???ре
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Франция — президент тибында?ы унитар республика. Д??л?тте? т?п законы булып 1958 йылды? 4 октябренд? ?абул ителг?н конституция тора. Ул Бишенсе Республиканы? власть органдары эшм?к?рлеген к?йл?й: идара ите??е? республика президент-парламент форма?ын билд?л?й (Франция Республика?ы Конституция?ы, икенсе б?лек)[17].
Француз Республика?ы Конституция?ы бер нис? тап?ыр т?б?нд?ге статьялар буйынса ?айтанан ?арала:
- Д?й?м туранан-тура тауыш бире? ниге?енд? Президент ?айлау (1962),
- Х?к?м?т а?заларыны? ен?й?т яуаплылы?ы тура?ында Конституцияны? я?ы б?леген индере? (1993),
- Парламентты? бер??м сессия?ын индере? ??м референдум компетенцияларын ки??йте? (1995),
- Я?ы Каледония статусына ?арата ва?ытлыса саралар к?ре? (1998),
- И?тисади ??м Валюта Союзын булдырыу, ир-егетт?р?е? ??м ?атын-?ы??ар?ы? ?айлау мандаттарына ??м ?айлау функцияларына ти? хо?у?лы булыуы, Халы?-ара Ен?й?т судыны? юридик хо?у?ын таныу (1999),
- Президент мандаты ва?ытын 7-н?н 5 йыл?а тиклем к?мете? (2000),
- Д??л?т башлы?ыны? ен?й?т яуаплылы?ы тура?ында реформа, Конституция тарафынан ?лем яза?ын б?т?р???е ны?ытыу, Я?ы Каледония автономия?ы тура?ында реформа (2007),
- Д??л?т ?оролошон я?ыртыу ??м власть б?ленеше тиге?леген билд?л?? тура?ында?ы реформа (2008).
Францияла 9 а?занан тор?ан ??м Конституция?а ??г?решт?р индере?се закондар?ы?, шулай у? у?а ?арау?а тапшырыл?ан закондар?ы? д?р??л?г?н контролд? тот?ан Конституция советы ла бар.
Баш?арма власть
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Д??л?т башлы?ы ??м баш?арма власть башлы?ы — президент, ?леге ва?ытта Эммануэль Макрон. Бишенсе Республикала Премьер-министр а?ымда?ы эске ??м и?тисади с?й?с?т ?с?н яуаплы, шулай у? д?й?м характер?а?ы указдар сы?арыу хо?у?ына эй?. Д??л?т с?й?с?те ?с?н яуаплы тип ?анала (20-се статья). Премьер-министр Х?к?м?т эшм?к?рлеге мен?н ет?кселек ит? ??м закондар?ы ??м?лг? ашыра (21-се статья).
Премьер-министр?ы Республика Президенты т???йенл?й. Милли йыйылыш тарафынан уны? кандидатура?ын ра?лау талап ителм?й, с?нки Милли йыйылыш тел??? ?ай?ы ва?ытта Х?к?м?тк? ышанмау тауышын са?ырыр?а хо?у?лы. ????тт? Премьер-министр Милли йыйылышта к?пселек урын бил?г?н партияны к????л?ндер?. Премьер-министр ??ене? Кабинеты министр?ары исемлеген т???й ??м уны Президент?а ра?лау ?с?н тапшыра.
Премьер-министр Милли йыйылышта закондар ?абул ите? инициаторы булып тора ??м улар?ы тормош?а ашырыу?ы т?ьмин ит?, милли оборона ?с?н д? яуаплы. Премьер-министр Президент акттарына ?аршы р?хс?т бир?, конституцияны? 15-се статья?ы мен?н билд?л?нг?н советтар?а ??м комитеттар?а р?йес вазифа?ында уны алмаштыра.[28]
2020 йылды? 3 июлен?н х?к?м?т мен?н Жан Кастекс ет?кселек ит?.
Закондар сы?арыу власы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]284 / 1000Т?РЖЕМ? ИТЕ? Францияла?ы закондар сы?арыу власы ике палатаны — Сенатты ??м Милли йыйылышты ?? эсен? ал?ан парламентты?ы. Республика Сенаты 348 сенатор?ан тора, шулар?ы? 305-е — метрополия, 9-ы — сит ил бил?м?л?ре, 5-?е — Франция берл?шм??е бил?м?л?ре ??м 12-?е сит илд? й?ш??се француз граждандары. Сенатор?ар Милли йыйылыш депутаттарынан, муниципаль советтар?ан генераль советниктар?ан ??м делегаттар?ан тор?ан ?айлаусылар коллегия?ы тарафынан алты йыл?а (2003 йылдан, ? 2003 йыл?а тиклем — 9 йыл?а) ?айлана, шул у? ва?ытта Сенат ?с йыл ?айын ярты?ына тиклем я?ыртыла[18]. Сенат?а ?у??ы ?айлау?ар 2017 йылды? сентябренд? у?а.
Депутаттары 5 йыл?а туранан-тура д?й?м тауыш бире? ниге?енд? ?айлан?ан милли йыйылыш 577 депутаттан тора, улар?ы? 555-е — метрополияны, ? 22-?е сит илд?р??ге бил?м?л?р?е символлаштыра. Милли йыйылыш депутаттары биш йыл?а тура д?й?м тауыш бире? юлы мен?н ?айлана. Милли Ассамблея депутаттарын ?у??ы ?айлау 2017 йылды? 11 ??м 18 июненд? у?а. ??ене? функция?ынан — х?к?м?т эшм?к?рлеген контролд? тотоу?ан тыш, ике палата ла закондар ??ерл?й ??м ?абул ит?. Фекер айырымлы?тары килеп тыу?ан осра?та а?а??ы ?арар Милли ассамблеяла ?ала.
Х?к?м власы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Францияны? суд система?ы Конституцияны? ?Суд власы тура?ында? VIII ки??генд? к?йл?н?. Илде? Президенты суд власыны? бойондоро??о?ло?о гаранты булып тора, судьялар?ы? статусы органик хо?у? мен?н билд?л?н?, судьялар ????ре л? алыштыр?ы?ы?. Француз ???еллеге коллегиаллек, профессионализм ??м бойондоро??о?ло? принциптарына ниге?л?нг?н, улар бер нис? гарантия мен?н т?ьмин ител?. 1977 йыл?ы Закон гражданлы? ??м административ эшт?р?? ???еллек мен?н идара ите? сы?ымдарын Д??л?т ?? ?арама?ына алыр?а тейешлеген билд?л?й. Был ?а?и?? ен?й?ти ???еллекк? ?а?ылмай. Судьялар?ы? ???еллеге ??м нейтралитеты алдында тиге?лек, эште асы?тан-асы? ты?лау ??м икел?т? суд ултырышын ?тк?ре? м?мкинлеге л? м??им принцип булып тора. Закон шулай у? кассация?а м?р?ж???т ите? м?мкинлеген д? к???? тота[19].
Францияны? суд система?ы к?п ба??ыслы, ??м уны ике тарма??а — суд система?ыны? ??ен? ??м административ судтар система?ына б?лерг? м?мкин. Д?й?м юрисдикция судтары система?ында и? т?б?н ким?лде б?л?к?й инстанция трибуналдары бил?й. Бындай трибуналда?ы эшт?р судья тарафынан ш?хс?н ?арала. ?мм? улар?ы? ??р бере?е бер нис? мировой судьянан тора. ?ур булма?ан трибунал ?ур булма?ан сумма?а эшт?р?е ?арай, бындай судтар?ы? ?арар?ары апелляция?а бирелерг? тейеш т?гел.
Ен?й?т эшт?ре буйынса был суд полиция трибуналы тип атала. Был трибуналдар палаталар?а б?лен?: граждан суды ??м холо? т???те? суды. Апелляция суды ?арар?ар?ы ??р ва?ыт коллегиаль т?ртипт? ?абул ит?. Апелляция судыны? гражданлы? хо?у?ы ?л?ш? ике палатанан тора: гражданлы? ??м социаль эшт?р. Шулай у? Сау?а-с?н???т палата?ы бар. ??йепл?? палата?ы функцияларыны? бере?е — суд полиция?ы хе?м?тк?р??рен? ?арата дисциплинар суд (Эске эшт?р министрлы?ы хе?м?тк?р??ре, х?рби жандармерия ?. б.). Шулай у? б?ли? булма?андар ?с?н жандармерия палата?ы бар. ??р ведомствола присяжный?ар суды бар. Бынан тыш, Францияла махсус суд органдары бар: сау?а судтары ??м х?рби судтар.
Ю?ары суд — кассация суды, социаль, коммерция, ?с граждан ??м ен?й?т палата?ынан, апелляция судтарынан — социаль, коммерция, граждан, холо? т???те? палаталарынан, присяжный?ар судтарынан, ен?й?т судтарыны? беренсе инстанция?ы судтарынан — холо? т???те? судтарынан ??м присяжный?ар судтарынан, граждан инстанция?ыны? беренсе инстанция?ы судтарынан — ?ур инстанция судтарынан, ен?й?т суды суд система?ыны? и? т?б?н ким?ле — полиция судтарынан, гражданлы? суд система?ыны? и? т?б?н ким?ле — инстанция судтары, коммерция суд система?ыны? и? т?б?н ким?ле — коммерция судтары, социаль ???еллекте? суд система?ыны? и? т?б?н ким?ле — Хе?м?т б?х?ст?ре советы, административ судты? ю?ары суды — Д??л?т Советы, административ судтар?ы? апелляция судтары — административ апелляция судтары, административ судтар?ы? беренсе инстанция?ы судтары — административ судтар. Ю?ары контроль органы — и??п палата?ы, урында?ы контроль органдары — ?лк? и??п палаталары, президент импичменты эшт?ре буйынса суд — ю?ары суд, министр?ар импичменты эшт?ре буйынса суд — суд.
Прокуратура т?рл? ким?лд?ге суд ?арама?ында?ы прокурор?ар тарафынан к?р??телг?н. Генераль прокурор урынба?ар?ары мен?н апелляция суды ?арама?ында. Арбитраж судында?ы прокуратура?а генераль прокурор, уны? беренсе урынба?ары ??м юстиция министрына буй?он?ан урынба?ар?ар ин?[20].
Судьялар?а белем бире??е Милли магистратура м?кт?бе тормош?а ашыра.
Урында?ы ??идара
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Т?п м???л?: Францияла урында?ы ??идара Францияла урында?ы ??идара система?ы административ-территориаль б?ленешк? ярашлы т???л?. ?айлан?ан органдар бул?ан коммуналар?ан, ведомстволар?ан ??м ?лк?л?р??н тора.
- Коммуна — и? б?л?к?й административ-территориаль бер?мек. Францияла муниципаль советтар идара итк?н 36 000-г? я?ын коммуна бар, улар баш?арма орган булып тора. Совет коммуна эшт?ре мен?н идара ит?, б?т? социаль проблемалар буйынса ?? граждандарыны? м?нф???тт?рен? ?а?ылышлы м?сь?л?л?р буйынса ?арар?ар ?абул ит?: м?лк?тте утилл?штере?, к?р?кле социаль хе?м?тт?р булдырыу.
- Франция департаменттары Францияны? административ-территориаль б?ленешене? т?п бер?меге булып тора. Департаменттар ватан (96) ??м сит ил идаралы?тарына б?лен?. Ведомство советы урында?ы бюджетты ?абул ите? ??м уны? ?т?лешен к???те?, ведомство хе?м?тт?рен ойоштороу, м?лк?т мен?н идара ите? ?с?н яуаплы. Ведомствоны? баш?арма органы — генераль совет р?йесе.
- Т?б?кт?р — илде? административ б?ленешенд? и? ?ур бер?мек. ??р т?б?кт? и?тисади ??м социаль комитеттар ??м т?б?к кредит комитеты булдырыл?ан. Т?б?кте? ?? и??п палата?ы бар. ?лк? Советы ??ене? р?йесен ?айлай, ул т?б?кте? баш?арма власы булып тора.
Д??л?т символика?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Флаг
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Т?п м???л?: Франция флагы ?с вертикаль ?ы?атлы француз триколоры — з??г?р, а? ??м ?ы?ыл — француз революция?ыны? ?с т?п идея?ын — азатлы?ты, тиге?лекте ??м ту?анлы?ты еткер?. Т??т?р?е? был комбинация?ы ??ене? килеп сы?ышы мен?н маркиз де Лафайетт?а бурыслы, ул революцион ?арашлы граждандар?а триколор, ?ы?ыл-а?-з??г?р кокарда кейерг? ?нд?й. Элек-элект?н ?ы?ыл ??м з??г?р т?? Париж т??? тип ?анала (??м быны Бастилияны штурмла?ан к?нд? революционер?ар фай?алана), ? а? т?? француз монархия?ы т??? була. Беренсе тап?ыр 1790 йылда барлы??а килг?с, француз триколоры ?у?ынан бер а? ??г?ртел? (т???? ?ы?ыл т?? тая?ты? ?ул я?ында була) ??м 1794 йылда эшк?ртел?. Триколор Наполеонды? Ватерлеола е?еле?ен?н ?у? ?улланылыштан т?ш?? л?, ул 1830 йылда я?ынан барлы??а кил? — шул у? де Лафайет марказы яр?амында — ??м ?ле л? Франция флагы булып ?ала. А? фонда?ы алтын л?л?л?р (орифламма) и?ке король флагы була.
Герб
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Т?п м???л?: Франция гербы Икенсе империянан башлап Францияны? закондар сы?арыу ким?ленд? ра?лан?ан ?? гербы булмай. Шу?а ?арама?тан, к?п кен? р?сми документтар?а д??л?тте? р?сми булма?ан эмблема?ы ??р?тл?н?: фасция фонында лавр ??м им?н бота?тары мен?н ?R.F? монограмма?ы мен?н пельт.
Партиялар ??м ?айлау?ар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Политик партиялар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]У?дар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Милли фронт — 1972 йылдан алып ??м?лд? бул?ан, евроскептицизм ??м ксенофобия?а к?йл??се ультрахо?у?и милли партия[21].
- Милли республика х?р?к?те — 1999 йылда?ы Милли фронтты? айырыл?ан бер ?л?ш?.
- Республикансылар — 2015 йылды? майында ??г?ртелг?н ?Халы? х?р?к?те союзы? партия?ы. Т?п консерватив партия, ?Республиканы я?лау союзы? галлистыны? вари?ы.
- Франция ?с?н х?р?к?т — у?-консерватив голлистик партия.
- С?й?си республика — хо?у? ???ксе голлистар партия?ы.
- ?Тор, республика? — 2008 йылда барлы??а килг?н социал-консерватив голлистик партия.
- Франция ??м Европа бойондоро??о?ло?о ?с?н берл?ше? — 1999 йылдан алып Европа голлистик партия?ы.
- ?унарсылы?, балы? тотоу, т?би??т, йолалар — 1989 йылда ниге?л?нг?н традицион партия.
Центристик
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Демократик х?р?к?т — 2009 йылда Франция демократия?ы ?с?н Союз ниге?енд? Франсуа Байру тарафынан ойошторол?ан либераль партия.
- Демократиктар ??м бойондоро??о??ар союзы — 2012 йылда ту?ы? партиянан тор?ан ???кл?штерелг?н к?с, улар и??бенд?:
- Радикаль партия — Францияны? борон?о (1901 йылдан) с?й?си партия?ы;
- Я?ы ???к — Демократик х?р?к?тк? инм?г?н француз демократия?ы ?с?н 2007 йылда Союз а?залары тарафынан ойошторол?ан социал-либераль партия;
- Х??ерге ?ул я?тары — Социалистик партияны? хо?у?лы а?залары тарафынан 2007 йылда ойошторол?ан ??м Халы? х?р?к?те ?с?н союз?а яр?ам итк?н реформистик партия.
?ул центристик
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Радикаль ?ул партия — 1972 йылда Радикаль партияны? ?ул ?анаты ойоштор?ан ?ул либераль партия.
- Социалистик партия — Эшсе интернационалды? Франция секция?ы база?ында 1969 йылда ниге?л?нг?н илде? т?п социалистик партия?ы.
- Европа Й?шелд?р экология?ы — 2010 йылда ?Европа экология?ы? ??м ?Й?шелд?р? партияларыны? ?ушылыуы ????мт??енд? барлы??а килг?н ?ул м???н?ле экологик партия.
?улдар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ?ул фронт — 2008 йылда ойошторол?ан коммунистик ??м демосоциалистик к?ст?р?е? с?й?си коалиция?ы; улар?а т?б?нд?гел?р ин?:
- Франция коммунистар партия?ы — К?нбайыш донъя?ында 1920 йылда ниге? ?алын?ан и? эре коммунистик партиялар?ы? бере?е;
- ?ул партия — 2009 йылда Жан-Люк Меленчон ет?кселегенд? социалистик партияны? элекке а?залары тарафынан ойошторол?ан ?ул социалистик партия;
- Унитар ?улдар, конвергенция ??м альтернативалар, антикапиталистик ?улдар — Революцион коммунистик лига ??м Я?ы антикапиталистик партия фракциялары.
- Я?ы антикапиталистик партия — 2009 йылда ??-??ен тар?атыусы Троцкист революцион коммунистик лига?ы база?ында ойошторол?ан радикаль ?ул партия (Берл?шк?н Д?ртенсе Интернационал секция?ы).
- Эшсел?р к?р?ше — троцкистар партия?ы, уны? тарихы 1939 йыл?а ?арай, эшсе синыф мен?н эшл??г? й?н?лтелг?н.
- Бойондоро??о? эшсел?р партия?ы — тар?ал?ан троцкистар эшсе партия?ы тир?л?й ?ул евроскептик партия.
- Республика ??м гражданлы? х?р?к?те — 1993 йылда Социалистик партияны? элекке а?за?ы Жан-Пьер Шевенман ойоштор?ан ?ул популистик евроскептик партия.
?айлау?ар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]2008 йылды? сентябренд? ?тк?н ?айлау ????мт?л?ре буйынса, 343 Сенат а?за?ы т?б?нд?гес? билд?л?н?:
- Халы? х?р?к?те союзы (UMP) фракция?ы: 151 (44 %).
- Социалистик фракция: 116 (33,82 %).
- ?Центристик союз? фракция?ы: 29.
- Коммунистик, республика ??м гражданлы? фракция?ы: 23.
- ?Европа демократик ??м социаль берлеге? фракция?ы: 17.
- Нинд?й ?? бул?а фракцияла тормаусылар: 7.
2007 йылды? 10 ??м 17 июненд?ге ?айлау ????мт?л?ре буйынса Милли йыйылышта 577 депутат була, улар т?б?нд?гес? б?лен?:
- Халы? х?р?к?те союзы (UMP) фракция?ы: 314 (??т?п 6 ?ушылыусы).
- Социалистик радикаль ??м гражданлы? фракция?ы: 186 (??т??ен? 18 ?ушылыусылар).
- ?ул демократик ??м республика фракция?ы: 24.
- Я?ы центристик фракция: 20 (??т?п 2 ?ушылыусы).
- Нинд?й ?? бул?а фракцияла тормаусылар: 7.
Т?б?к ?айлау?ары Францияла 2010 йылды? мартында ?т?. Ике тур тауыш бире? ????мт??енд? ?лк? советыны? 1880 к???шсе?е ?айлана. ?айлау?ар илде? б?т? 26 т?б?генд?, шул и??пт?н сит илд?р?? 4 т?б?кт? ?т?. А?ымда?ы т?б?к ?айлау?ары 2012 йыл?ы президент ?айлауына тиклем к?с ?ынауы тип атала ла инде.
?айлау?а ?Социалистик партия? ет?кселегенд?ге ??ул союз? оппозиция коалиция?ы е?еп сы?а. Коалиция составына шулай у? ?Европа-экология? ??м ??ул фронт? партиялары ин?. Беренсе тур?а улар 29 %, 12 % ??м 6 % йыя, ? ?Халы? х?р?к?те союзы? президент партия?ы — ни бары 26 %. Икенсе тур ????мт?л?ре буйынса ??улдар союзы? 54 % тауыш йыя, шу?а к?р? Францияны? Европала?ы 22 т?б?ген?н 21-е тауыш бир?. Саркози фир???е тик Эльзас ?лк??ен ген? ?а?лап ?ала.
Ультра-у? ?Милли фронтты?? у?ышы к?т?лм?г?н х?л була, ул икенсе тур?а д?й?м ал?анда 2 миллион сама?ы тауыш, й??ни 9,17 % тауыш йыя. Фир?? илде? 12 т?б?генд? тауыш бире??е? икенсе турына ?т?, улар?ы? ??р бере?е уртаса 18 % тауыш йыя. Прованс-Альп — Лазур Яры т?б?генд? партия исемлеген ет?кл?г?н Жан-Мари Ле Пен ??е бында ??ене? партия?ы тарихында и? я?шы ????мт?г? ?лг?ш?, 22,87 % тауыш йыйып, ??ене? я?лылар?а урында?ы советта 123 урынды? 21-ен бир?[22] Францияны? т?нья?ында, Норд-Па-де-Кале т?б?генд? ?айлаусылар?ы? 22,20 проценты Милли фронт ?с?н тауыш бир?, уны? урында?ы исемлеген партия лидеры Марин Ле Пенды? ?ы?ы ет?кл?й, был ?лк? советында 113 урынды? 18-е Милли Фронт?а гарантия бир?[22].
Тыш?ы с?й?с?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Х??ерге ва?ытта Франция донъя с?й?с?тенд? т?п уйынсылар?ы? бере?е булып тора, уны ?ис шик?е? х??ерге донъяны? ?б?й?к держава?ы? тип атар?а м?мкин ??м был фараз т?б?нд?ге принциптар?а ниге?л?н?:
- Франция ??ене? тыш?ы с?й?с?тен ?? аллы билд?л?й. С?й?си ??аллылы? х?рби к?ск? (и? элек ядро ?оралына) ниге?л?н?;
- Франция халы?-ара с?й?си ?арар?ар ?абул ите?г? халы?-ара ойошмалар аша йо?онто я?ай (БМО Именлек Советыны? даими а?за?ы, Европа Союзында роль баш?арыусы статусы ай?анлы);
- Франция донъя идеологик лидеры ролен уйнар?а тырыша (??ен донъя с?й?с?тенд? Франция революция?ы принциптарыны? ?байра?ы? тип и?лан итеп ??м б?т? донъяла кеше хо?у?тарын я?лаусы);
- Францияны? донъяны? айырым т?б?кт?ренд? (и? элек Африкала) айырым роле;
- Франция донъя берл?шм??ене? к?пселек ?л?ш? ?с?н м???ни таратыу ???ге булып ?ала[23].
Франция Европа союзына ниге? ?алыусы илд?р?е? бере?е (1957 йылдан алып) булып тора ??м х??ер уны? с?й?с?тен билд?л???? ???ем роль уйнай.
Францияла ЮНЕСКО (Париж), И?тисади хе?м?тт?шлек ??м ??еш ойошма?ы (ОЭСР), Интерпол (Лион), Халы?-ара ?лс????р ??м ?лс????р бюро?ы (Севр) ке?ек ойошмалар?ы? штаб-фатир?ары урынлаш?ан.
Франция — бик к?п донъя ??м т?б?к халы?-ара ойошмалар а?за?ы:
- 1945 йылдан алып Берл?шк?н Милл?тт?р Ойошма?ы;
- Берл?шк?н Милл?тт?р Ойошма?ы Именлек советыны? даими а?за?ы (й??ни вето хо?у?ына эй?);
- Б?т? донъя сау?а ойошма?ы а?за?ы (1995 йылдан алып, у?а тиклем ГАГТ а?за?ы);
- 1964 йылдан алып Ун т?рк?м а?за?ы;
- Тымы? океан берл?шм??е Секретариатында инициатор ил;
- Халы?-ара Валют Фонды ??м Б?т? донъя банкы а?за?ы;
- ?индостан Океаны Комиссия?ы а?за?ы;
- Кариб д??л?тт?ре ассоциация?ыны? ассоциациялан?ан а?за?ы;
- 1986 йылдан алып Франкофонияны ойоштороусы ??м унда т?п ?атнашыусы;
- 1949 йылдан алып Европа Советында;
- Европала именлек ??м хе?м?тт?шлек буйынса ойошма а?за?ы;
- Оло ?иге??? ?атнашыусы.
Франция — Европала именлек ??м хе?м?тт?шлек буйынса ойошманы? Минск т?рк?м? — Таулы ?арабах конфликтын к?йл?? буйынса эшсе органды? р?йест?ше[24].

Францияны? тыш?ы с?й?с?тене? т?п й?н?лешт?ре ара?ында т?б?нд?гел?р?е айырып була:
- Европа Союзы сикт?ренд?ге эшм?к?рлеге;
- Урта ди?ге? т?б?генд?ге с?й?с?т (Т?нья? Африка ??м Я?ын К?нсы?ыш);
- айырым илд?р мен?н ике я?лы м?н?с?б?тт?р урынлаштырыу;
- Ла-Франкофонияны ойоштороу с?й?с?тен тормош?а ашырыу;
- НАТО-ла эшм?к?рлеге.
1. Франция, т?б?к ??м глобаль ким?лд?р?? тыш?ы с?й?си м?нф???тт?рен у?ышлы тормош?а ашырып, к?п актуаль халы?-ара проблемалар?ы х?л ите?г? ?ур йо?онто я?ай. Х??ерге донъя са?ырыу?арына яуап э?л?п, Франция халы?-ара партнер?ар?ы? ки? даир??е мен?н ??-ара килешеп эш ите?ен? таяна, ??е ?с?н у?айлы тыш?ы с?й?си ?арар?ар ?абул ите?г? ?лг?ш?.
2. Тыш?ы с?й?с?тте ?ор?анда Франция ет?кселеге ил эсенд? с?й?си к?ст?р?е? б?ленеше ??енс?лект?рен, тарихи ?тк?нде? традицияларын ??м мира?ын, донъяла француз д??л?тене? роле ??м урыны тура?ында коллектив т?ш?нс?л?р?е, шулай у? Францияны? тыш?ы с?й?си м?нф???тт?рен тормош?а ашырыу?а ?улланыр?а к?р?кле ысулдар?ы и??пк? ала.
3. Тыш?ы с?й?с?тте? Европа й?н?леше Париж ?с?н ??т?нл?кл? булып тора, был баш?а й?н?лешт?р?? француз тыш?ы с?й?си курсына етди йо?онто я?ай. Бер я?тан, Франция Европа союзы в?киле роленд? сы?ыш я?ай, был уны? Европа союзына ?арата тыш?ы халы?-ара партнер?ар мен?н диалогта позиция?ын ны?ыта. Икенсе я?тан, Евросоюзда а?залы? Париж ?с?н билд?ле бер сикл?? булып тора, с?нки Франция Европа союзы буйынса партнёр?ары мен?н ?? с?й?с?тен та?ы ла ны?ыра? килешерг? м?жб?р.
4. Франция Европа интеграция процесы ??ешене? эт?ргес к?с? булара? сы?ыш я?ай, был, атап ?йтк?нд?, Лиссабон килеше?ен ??ерл?г?нд? ??м ?абул итк?нд?, шулай у? еврозонаны? бурыс к?рс?г?н е?еп сы?ыу?а й?н?лтелг?н саралар ??ерл?г?нд? са?ыла. Был й?н?лешт? с?й?с?тте ?ор?анда Париж ?? м?нф???тт?рен тормош?а ашырыу?а ны?ышмалылы?тан тыш, ике я??а ла ?улайлы ?арар?ар ?абул ите?г? булышлы? итеп, ?ы?ылмалылы? та к?р??т?.
5. Франция м??им роль уйна?ан Лиссабон килеше?е Европа союзы институттарын я?ы ки??йтелг?н состав?а яра?лаштырыу?а й?н?лтел?. Килеше??е ??ерл???? Парижды? ???ем роле уны? реформалар ?тк?ре??? ??м Европа союзыны? геос?й?си ролен к?с?йте???, шул и??пт?н ?Европа оборона бер??млеген? булдырыу?а ?ы?ы??ыныуын д?лилл?й.
6. Лиссабон килеше?е, Европа союзыны? а?за-д??л?тт?р м?нф???тт?рен?н ??т?н булыуын танып, Европа союзын федератив берл?шм?г? ??г?рте? юлында м??им а?ым булып тора. Франция Европа союзыны? федератив ?оролошона к?се? идея?ын р?сми хуплама?а ла, ул был ?арар?ар?ы я?ы шарттар?а Европа интеграция?ын артабан ??тере? ?с?н к?р?к булара? ал?а еб?р?.
7. Францияны? еврозонала?ы бурыс к?рс?г?н е?еп сы?ыу м?сь?л?л?ре буйынса позиция?ы уны? бер??м Европа валюта?ын ?а?лап ?алыу я?лы булыуын ра?лай. Евро ким?ленд? к?рс?кк? ?аршы к?р?ш буйынса к?релг?н ??м кредит-а?са ?лк??енд? ???к органдар?ы? в?к?л?тт?рен к?с?йте?г? й?н?лтелг?н саралар союзды? федерация?а артабан х?р?к?т ите?е тура?ында ??йл?й. Францияны? был саралар?ы индере?г? ризалы?ы бер??м Европа валюта?ын ?от?арыу ?с?н бик м??им булыуы мен?н а?латыла.
8. Германия Европа союзына Францияны? и? м??им партнёры булып ?ала. Формалаш?ан с?й?си франк-герман тандемы ике ил позицияларыны? Европа с?й?с?те м?сь?л?л?ре даир??е буйынса я?ын булыуы ха?ында ??йл?й. Париж мен?н Берлин Европа т???л?ш?н?? б?т? т?п м?сь?л?л?рен х?л ите??? ???ем хе?м?тт?шлек итте. Франко-герман ??-ара килешеп эш ите?е Лиссабон килеше?ен ??ерл??г? ??м ?абул ите?г? булышлы? итк?н м??им фактор?а ?йл?нде. Тандем еврозонаны? бурыс к?рс?г?н е?еп сы?ыу?а ла ?ур роль уйнаны. Шуны? мен?н берг? был ике ил ара?ында айырманы? булмауын й?ки конкуренцияны? булмауын а?латмай.
9. Францияны? Европа с?й?с?тен ?йр?не? Евросоюз эсенд? ??енс?лекле формаль булма?ан ?махсуслашыу??ы? к?с?йе?ен? тенденцияны асы?лар?а яр?ам итте. Германияны? ?к?нсы?ыш? й?н?лешт?ге позицияларын ны?ытыу шарттарында (Р?с?й, БДБ илд?ре, К?нсы?ыш Европа д??л?тт?ре мен?н м?н?с?б?тт?р) Франция Урта ди?ге? т?б?ге ??м Т?нья? Африка илд?рен? й??? мен?н борола бара.
10. Я?ы быуатты? т??ге ун йыллы?ында Франция Америка ?ушма штаттары мен?н м?н?с?б?тт?р?е ??тере?г? ?ур и?тибар б?лде. Париж мен?н Вашингтон д?й?м идеологияны берл?штер?, уны? ниге?енд? ш?хси милекте? тейелге?е?леге, демократияны ??м кеше хо?у?тарын я?лау идеялары ята. Был — бер ?к?нбайыш ?аил??е? а?залары, ??м улар ара?ында т?рл? я?лы хе?м?тт?шлек ??еш?. Шуны? мен?н берг?, Франция-Америка м?н?с?б?тт?ре бер ?асан да е?ел булманы. Я?тар ??-ара хе?м?тт?шлек итеп кен? ?алманы, шулай у? т?рл? м?сь?л?л?р буйынса бер-бере?е мен?н ярыша.
11. Америка ?ушма штаттары Европа союзынан ситт? Францияны? и? эре сау?а-и?тисади партнеры булып ?ала. Ике илде? сау?а-и?тисади хе?м?тт?шлегене? м??им факторы — ф?н ?а?аныштарын к?пл?п талап итк?н продукция ??ерл???? ??м етештере??? Америка лидерлы?ын ?а?лап ?алыу.
12. Глобалл?ше? шарттарында Франция ет?кселеге алдында тор?ан т?п бурыстар?ы? бере?е — социаль й?н?лешен ?а?лап ?алып, француз и?тисадыны? конкуренция?а ??л?тлелеген ?а?лау. Социаль-и?тисади ?лк?г? й?кл?м?не к?метерг? ??м х?рби сы?ымдар?ы ?ы??артыр?а ынтылып, Париж халы?-ара хе?м?т б?ленешене? ??т?нл?кт?рен ны?ыра? фай?алана, заманса ?оралдар ??м элемт? саралары булдырыу эшенд? Европа союзы ??м ?индостан буйынса партнер?ар мен?н хе?м?тт?шлекк? таяна. Франция алдын?ы технологиялар ?абул ите?г? ниге?л?нг?н бер??м трансатлантик х?рби-с?н???т комплексын ойоштороу?а ???ем ?атнаша ??м Америка ?ушма штаттарын Европанан ситт?ге ?ур сау?а партнеры булара? ?ына т?гел, и? ???ми?тле х?рби-с?й?си союздаш булара? та ?арай.
НАТО-ла эшм?к?рлеге
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Франция НАТО составына ин? (1949 йылдан), ?мм? президент де Голль ва?ытында 1966 йылда ??ене? бойондоро??о? х??еф?е?лек с?й?с?тен алып барыу ?с?н союзды? х?рби ?л?ш?н?н сы?а. Президент Жак Ширак эшл?г?н осор?а Францияны? НАТО-ны? оборона структураларына ??м?лд? ?ы?ылыуы к?с?й?.
2007 йылды? майында Николя Саркози президент бул?андан ?у?, Франция 2009 йылды? 4 апреленд? Альянсты? х?рби ?оролошона кире ?айта. Францияны? НАТО-?а ?арата с?й?с?те, Франсуа Миттерандан башлап, бер-бер артлы бара. 1991 йылды? ?инуарында француз ??ск?р??ре К?вейтте азат ите? ?с?н ?С?л дауылы? операция?ында ?атнаша. 1999 йылда Франция НаТО-ны? Босния ??м Косовола?ы х?рби операцияларында ?атнаша. Франция 2008 йылды? авгусында ки?кенл?шк?н грузин-осетин конфликтын к?йл???? ???ем ?атнаша. Р?с?й ??м Франция президенттары — Дмитрий Медведев ??м Николя Саркози осрашыуында — 2008 йылды? 12 авгусында М?ск???? ?тк?н ??йл?ше???р барышында х?рби конфликтты х?л ите? буйынса ?Медведев-Саркози планы? тип атал?ан план?а ?ул ?уйыла.
?ораллы к?ст?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Д?й?м ал?анда, Франция ?ораллы к?ст?р составында ??ебе??? етештерелг?н заманса ?орал ??м х?рби техниканы? тулы спектры тиерлек бул?ан бик а? илд?р?е? бере?е булып тора. Ул атыу ?оралынан алып ата тор?ан атом й?р?т??се авиация?а эй?.
Франция ядро ?оралына эй? булыусы ил булып тора. Француз х?к?м?тене? р?сми позиция?ы ??р ва?ыт ?билд?л?нг?н ядро арсеналын минималь ким?лд?? булдырыу ине. Б?г?нг? к?нд? был ким?л д?рт атом ?ыу а?ты к?м??ен ??м ядро ракеталары мен?н й??г? я?ын самолётты т?шкил ит?[25].
Республикала контракт ниге?енд? хе?м?т ите? система?ы эшл?й ??м х?рби бурыс ю?. Б?т? подразделениелар?ы ?? эсен? ал?ан х?рби персонал 270 ме? сама?ы кеше т?шкил ит?. Шуны? мен?н берг?, республика президенты Николай Саркози башла?ан реформа?а ярашлы, армиянан к?бе?енс? административ вазифалар?а тор?ан хе?м?тк?р??р?е? 24 проценты эшт?н бушатылыр?а тейеш[26].
Хал?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
2017 йылды? 1 ?инуарына ?арата ба?алау?ар буйынса, Францияла й?ш??сел?р метрополияла 64 859 773 кеше ??м ди?ге? аръя?ы бил?м?л?рен и??пк? ал?анда 66 991 000 кеше т?шкил ит?[27]. [[Файл:France_demographics_transition_1901-2020.gif|thumb|450px|300px|1901 — 2020 йылдар?а Франция хал?ыны? й?ш-енес пирамидалары.

Францияла халы?ты? ты?ы?лы?ы — 103 кеше/км2. Ошо к?р??ткес буйынса ил Евросоюз илд?ре ара?ында 14-се урынды бил?й. Францияла тыуым коэффициенты Европала и? ю?арылар?ы? бере?е — бала табыу й?шенд?ге бер ?атын?а 2,01 бала. Францияла 100 ме?д?н ашыу кеше й?ш?г?н 57 ?ала бил?м??е и??пл?н?.
2016 йыл?а ?арата Францияны? и? эре ?ала агломерациялары хал?ы[28]:
Париж — 10 870; Лион — 1635; Марсель — 1610; Лилль — 1060; Ницца — 970; Тулуза — 955; Бордо — 950. 2006 йылда халы?ты? 10,1 % сит ил сы?ышлын (й??ни тыу?ан ва?ытында Франция граждандары булма?ан), улар?ы? 4,3 % -ы француз гражданлы?ы ал?ан[29].
Милли составы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Француз с?й?си лексиконы ?милли ??селек? й?ки хатта ?милл?т? т?ш?нс??ен Советтар Союзында ??м советтан ?у??ы Р?с?й??ге м???н?л? ?улланылмай. Француз лексиконында ?милли? ???е тик ?гражданлы?? тиг?нде ген? а?лата, ? ?милли, милли? сифаты д??л?тк? — Франция Республика?ына ?арай, с?нки республика ?милл?тт?н? — д??л?тк?, милли суверенитет?а эй? бул?ан халы?тан кил?, ул Франция Республика?ы Конституция?ыны? 3-с? статья?ында ны?ытыла. Шулай итеп, Францияла р?сми этник статистика ю?[30].
Совет энциклопедиялары, ба?алау ысулдарын ??р?тл?м?йенс?, 1975 йыл?а илде? этник составы тура?ында м??л?м?тт?р килтер?: халы?ты? 90 процентын этник француздар т?шкил итк?н. Милли а?сылы?тар?а эльзас ??м лотарингтар (я?ынса 1,4 миллион кеше), бретондар (1,25 миллион кеше), й???дт?р (500 ме?г? я?ын кеше), фламандтар (300 ме? кеше), каталондар (250 ме? кеше), басктар (140 ме? кеше) ??м корсикандар (280 ме? кеше) ин?.[31].
Шул у? с?б?пт?р буйынса Францияла этник ?рм?нд?р ?анын ба?алау ?а т?рл?: т?рл? м??л?м?тт?р буйынса ул 350-н?н 500 ме? кешег? тиклем т?шкил ит?[32].
Эльзастар немец телене? алеманн диалектында, лотарингтар уны? франк ??йл?шт?ренд? ??йл?ш?. К?пселек эльзастар ?с?н немец теле ???би тел булып тора. Эльзастар?ы? к?бе?е — католиктар, ауыл хал?ы ара?ында протестанттар (лютерандар ??м кальвинистар) бар.

Бретондар д?рт диалекты бул?ан индо-европа ?аил??ене? кельт т?рк?м?н?? бретон теленд? ??йл?ш?: трегьер, корнуайль, ванн ??м леонар. ???би телде? ниге?ен т?шкил ит?. бретон теленд? Бретанды? к?нбайышында я?ынса 200 000 кеше ??йл?ш?. К?нсы?ыш Бретанда теленд? француз телене? галло диалекты ки? тарал?ан. ?мм? т?п идея?ы — тел т?гел, ? д?й?м тарих, килеп сы?ышы, айырым географик сы?ышы ??м шунан сы?ып, ??енс?лекле ??н?р??р. Бретань кельт м???ни?те ??еше ???ге булып тора.
Фламандтар илде? т?нья?ында, француз Фландрия?ында й?ш?й. К?нья? голланд теленд? ??йл?ш?л?р. Дине буйынса улар башлыса католиктар.
Корсика утрауында корсиканлылар (?? атама?ы ?корси?) й?ш?й. Француз теленд? ??йл?ш?л?р. К?нд?лек тормошта ике итальян диалекты ?улланыла: чизмонтан ??м ольтремонтан. Улар катoлицизмды хуп к?р?.
Францияла Лабур, Суль ??м Т?б?нге Наварра райондарында басктар (?? атама?ы эускалдунак — ?баск теленд? ??йл?ше?сел?р?) й?ш?й; Испанияла — Бискайя, Гипускоа, Алава, Наварра провинциялары. Баск теле айырымлан?ан, ??т??ен? диалекттар?а б?лен?. Р?сми ??йл?шк?н телд?р — француз ??м испан телд?ре. Басктар католицизм динен тота[33].
2019 йыл?а Францияла 6,7 миллион иммигрант й?ш?й, был ил хал?ыны? 9,9 процентын т?шкил ит?[34]. 2018 йылда иммигранттар ??м улар?ы? туранан-тура вари?тары 14 миллион кеше т?шкил ит? (Франция хал?ыны? 20,9 проценты)[35]. 2011 йыл?ы и??пл????р буйынса, Францияны? 60 й?шк? тиклемге хал?ыны? я?ынса 30 процентын ?с?нс? быуын иммигранттары т?шкил ит?[35][36].
И?тисади именлеге
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Францияла минималь с???тлек эш ха?ы (SMIC) д??л?т тарафынан билд?л?н? ??м ?айтанан ?арала. 2010 йылда ул 8,86 €/с???т т?шкил ит?, был 1343,77 €/ай?а тап кил? (с???тлек эш ха?ын айлы? и??пл???е INSEE 35 с???тлек эш а?на?ын и??пл?? ниге?енд? баш?ара)[37].
Францияла эш ха?ыны? я?ынса 10 проценты SMIC ким?ленд? тора (ва?ытлыса эш урындары ?с?н был ?л?ш 23 %)[38]. Шул у? ва?ытта эшл??се француздар?ы? д?й?м йыллы? килеме SMIC ким?ленд? тора[39].
Эш ха?ын б?т? ил буйынса б?ле? тиге? т?гел: уртаса эш ха?ы ким?ле буйынса Париж т?б?ге алдын?ылы?ты бил?й — йылына 27 ме? евро, баш?а т?б?кт?р?е? уртаса эш ха?ы йылына 18—20 ме? евро[40].
?аил? килеме ?улланыу бер?меген? (ЕП) ба?алана — ?аил?не? беренсе ?лк?н кеше?е бер?мек булып и??пл?н?, ?ал?ан ?аил? а?залары 14 й?шк? тиклем 0,3, 14 й?шк? тиклем ??м унан да ю?арыра? — 0,5. Француз ?аил?л?рене? 10 процентыны? ?ына килем ким?ле 35 700 €/EП, 1 % — 84 500 €/EП, 0,1 % — 225 800 €/EП, 0,01 % — 687 900 €/EП[41].
2017 йылда Францияла уртаса эш ха?ы айына 2998 евро (тулайым)[42][43] ??м 2225 евро (нет.) т?шкил ит?. 2020 йылды? 1 ?инуарынан Францияла минималь эш ха?ы 1539,42 евро (тулайым) ??м 1219 евро (нет)[44][45].
Дин
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Францияла дин 2009 йыл?а торошта[46]
Католиктар (41%)
Дин?е???р (40%)
Баш?а динд?р (5%)
Лютерандар (2%)
Православные (2%)
Баш?а христиандар (2%)
Мосолмандар (5%)
Буддисты (1%)
Й???тт?р (1%)
М??л?м?т ю? (1%)
Франция — донъяуи ил, выждан азатлы?ы конституцион хо?у? мен?н т?ьмин ител?. Бында донъяуи т??лим?т барлы??а килг?н ??м ??ешк?н, 1905 йыл?ы закон?а ярашлы, д??л?т б?т? дини ойошмалар?ан ны?лы айырыла. Франция 1872 йыл?ы халы? и??бен алыу?а дин тура?ында р?сми м??л?м?тт?р йыймай, был ил хал?ыны? дини составын ба?алау?ы ?ыйынлаштыра. 1872 йылда д??л?т власы органдарына кешел?р?е? милл?те й?ки дини ?араштары тура?ында м??л?м?тт?р йыйыу?ы тый?ан закон 1978 йылда кешене? раса?ын, милл?тен, с?й?си, ф?лс?ф??и й? дини ?араштарын асы?лаусы ш?хси м??л?м?тт?р?е йыйыу?ы й?ки ?улланыу?ы тыйыу?ы ?ы?ы? ??т?н? ал?ан закон мен?н ра?лана[47]. Республиканы? донъяуи характеры ??а? булара? ?абул ител?. Француз милл?те шул тиклем бер??м булыу?ан ту?та?ас, дини м?сь?л?л?р ярай?ы у? ауыр ?абул ител?.
2008 йылда Француз статистика институты (INSEE) тикшерене???ре (2015 йылда Le Monde ба?ма?ы[6]):
- ????рен нинд?й ?? бул?а динг? ?ара?ан тип ?анамай — 45 %;
- Католиктар, 43 %;
- Мосолмандар, 8 %;
- Протестанттар, 2 %;
- Православие — 1 %;
- Й???дт?р, 1 %;
- Буддистар, 1 %;
- Баш?алары — 1 %.
WIN-Gallup International компания?ы ?тк?рг?н 2012 йылда ?тк?релг?н глобаль тикшерене???рг? ярашлы[48], Франция донъяны? и? а? динле илд?рене? бере?е тип таныла. Тикшере???р к?р??те?енс?, 1671 респонденттан:
- 29 % ????рен инан?ан атеистар тип ата?ан (донъяла 4-се урын, донъяла уртаса — 13 %);
- 34 % динг? ?арама?ан кешел?р (донъя буйынса уртаса к?р??ткес — 23 %);
- 37 % диндар (тел??? нинд?й дин я?лылар; донъя буйынса уртаса к?р??ткес — 59 %);
- 1 % — яуап бире??? ?ыйынлы? кисерг?н й?ки яуап бире???н баш тарт?ан (донъя буйынса уртаса к?р??ткес — 5 %).
И? эре протестант сирк????ре — Францияны? Берл?шк?н протестант сирк??е (400 000[49] ??м Эльзас ??м Лотарингияны? протестант сирк????ре союзы[50]; ике сирк?? ?? реформат ??м лютерандар?ы берл?штере? юлы мен?н булдырыла. И? йылдам ??е?се конфессияны пятидесятниктар т?шкил ит? (2001 йылда 307 000[51]).
The World Factbook м??л?м?тт?ре буйынса, 2015 йыл?а Франция хал?ыны? дине буйынса составы: христиандар (к?пселек осра?та католиктар) — 63—66 %, Мосолмандар — 7-9 %, буддистар — 0,5-0,75 %, й???дт?р — 0,5-0,75 %, атеистар — 23-28 %, баш?алары — 0,5-1,0 %.[47].
2019 йыл?а Франция хал?ыны? дин буйынса составы: католиктар — 41 %, дин?е???р — 40 %, мосолмандар — 5 %, баш?а динд?р — 5 %, лютерандар — 2 %, православие — 2 %, баш?а христиандар — 2 %, буддистар — 1 %, й???дт?р — 1 %, м??л?м?тт?р ю? — 1 %[46].
Телд?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Д??л?тте? р?сми теле — к?пселек халы? ??йл?шк?н француз теле. Индо-европа телд?р ?аил??ен? ?арай (роман т?рк?м?, галло-роман т?рк?мс??е). ???м?-??? латин телен?н барлы??а килг?н ??м баш?а роман телен? ?ара?анда унан алы?лаш?ан[52]. Я?ыу латин алфавиты ниге?енд?.
Х??ерге француз теле, Окситанияла ки? тарал?ан окситан-роман диалекттары (Langue d’Oc) т?рк?м?н?н айырмалы р??ешт?, Т?нья? Францияны? галл-роман диалекттарынан килеп сы?а. Франция диалекттарыны? был ике т?п т?рк?м? ара?ында?ы айырма ?эйе? (oil/oc) ???ен ?йте? ысулы мен?н б?йле була. ?леге ва?ытта Langue d’Oil Langue d’Ocты ?ы?ыры?лап сы?ар?ан тиерлек. Шулай булыу?а ?арама?тан, бе??е? к?нд?рг? тиклем Францияла к?нд?лек тормошта т?нья? ??м к?нья? т?рк?мд?рене? т?рл? диалекттары ?улланыла.
1994 йылда ?Тел тура?ында? закон (Тубон законы) ?абул ител?. Унда француз теле республиканы? теле булара? ?ына билд?л?нм?й, шулай у? сит ?????р, ??л?штере???р мен?н с?пл?не???н д? ?а?лай.
Францияла р?сми тел мен?н бер р?тт?н 7 тел ??м диалект ерле т?б?к телд?ре статусына эй?: баск, бретон, фламанд, эльзац (нем.), каталан, корсикан (итал.), окситан[53]. 2010 йылды? й?йенд? Франция Конституция?ына француз ??м т?б?к телд?рен ????мт?ле тиге?л?? ма?сатында т???тм?л?р индерел?, ?у??ы?ы ?ил мира?ыны? бер ?л?ш?? тип таныла[54].
И?тисады
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Франция — ю?ары ??ешк?н постиндустриаль ил, с?н???т етештере?е буйынса донъяла алдын?ы урындар?ы? бере?ен бил?й. Эске тулайым продукт 2009 йылда €1,9 триллион ($2,6 триллион доллар) т?шкил ит?[55]. Шул у? йылда й?н башына ЭТП €30 691 ($42,747) т?шкил ит?. Номиналь ЭТП буйынса Франция А?Ш, ?ытай, Япония, Германия ??м Б?й?к Британиянан ?у? донъяла 6-сы и?тисади держава булып тора (2018 йыл м??л?м?тт?ре буйынса)[56]. 551 602 км2 бил?м??е ??м 64 миллион хал?ы, шул и??пт?н сит ил территориялары мен?н Франция ?эре? ил тип ?анала. ? уны? и?тисады халы?-ара аренала т?п роль уйнар?а м?мкинлек бир?. Франция ??ене? т?би?и ??т?нл?кт?ре мен?н фай?алана, Европала ??ене? ???к географик урынлашыуынан алып К?нбайыш Европаны? т?п сау?а юлдарына : Урта ди?ге?г?, Ла-Манш?а, Атлантика?а сы?ыу м?мкинлеге бар.
Был й???тт?н 1957 йылда булдырыл?ан Д?й?м Европа ба?ары, элекке колониялар ??м сит ил территориялары ???ми?тле коммерция партнер?ары булып тор?а ла, француз предприятиелары ??ешене? фай?алы факторы булып тора.
С?н???те
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Тимер ??м уран м??д?не ??м боксит сы?арыла. Машиналар эшл?? с?н???тене? т?п тарма?тары булып машиналар эшл??, шул и??пт?н автомобиль, электротехник ??м электрон (телевизор?ар, кер йыуыу машиналары ?. б.), авиация, суднолар т???? (танкер?ар, ди?ге? паромдары) ??м станоктар эшл?? тора. Франция донъяла и? эре химик-нефть химия?ы продукттары (шул и??пт?н каустик сода, синтетик каучук, пластмасса, минераль ашламалар, фармацевтика ?. б.), ?ара ??м т??л? (алюмин, ?ур?аш ??м цинк) металдар и? эре етештере?сел?р?е? бере?е булып тора. Донъя ба?арында француз кейеме, ая? кейеме, би???ест?р, парфюмерия ??м косметика, коньяктар, сыр?ар (400-г? я?ын сорт етештерел?) билд?лелек ал?ан.
Ауыл хужалы?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Франция Европала и? эре ауыл хужалы?ы продукция?ы етештере?сел?р?е? бере?е булып тора, эре м?г??л? мал, сус?а, ?ош ите ??м ??т, йоморт?а, ит етештере? буйынса донъяла алдын?ы урындар?ы? бере?ен бил?й. Ауыл хужалы?ына ЭТП-ны? я?ынса 4 проценты ??м илде? эшк? ??л?тле хал?ыны? 6 проценты тура кил?. Европа берлеге етештере? к?л?мене? 25 процентын Францияны? ауыл хужалы?ы продукция?ы т?шкил ит?. Ауыл хужалы?ы ер??ре 48 миллион гектар май?анды бил?й, был мегаполис территория?ыны? 82 процентын т?шкил ит?. Хужалы?тар?ы? ярай?ы у? ?ур булма?ан к?л?ме социаль-и?тисади ?оролошто? ??ен? ген? хас ??енс?леге булып тора. Уртаса ер бил?м?л?ре — 28 гектар, был Европа берл?шм??е илд?рене? тейешле к?р??ткест?рен?н артып кит?. Ер милкенд? ?ур тар?алыу к???тел?. Хужалы?тар?ы? ярты?ынан к?бер?ге хужалар еренд? урынлаш?ан. Эре хужалы?тар етештере??е? т?п к?с? булып тора. Ауыл хужалы?ы ер??рене? 52 процентын 50 гектар?ан ?урыра? хужалы?тар т?шкил ит?, был д?й?м сумманы? 16,8 процентын т?шкил ит?. 2/3 ашыу продукция мен?н т?ьмин ит?л?р, ауыл хужалы?ыны? б?т? тарма?тарын тиерлек етештере??? ??т?нл?кл? урын бил?й??р. Ауыл хужалы?ыны? т?п тарма?ы — ит-??т й?н?лешенд?ге малсылы?. ??емлекселект? игенселек ??т?нл?к ит?; т?п культуралары — бой?ай, арпа, кукуруз. Шарап етештере? ??ешк?н (шарап етештере? буйынса донъяла алдын?ы урын), й?шелс? ??тере? ??м ба?сасылы?; с?ск?л?р; балы?сылы? ??м устрица ?рсете?. Ауыл хужалы?ы продукция?ы: бой?ай, иген культуралары, ш?к?р с?г?лд?р?, картуф, шарап й???мд?ре; ?ыйыр ите, ??т ризы?тары; балы?. Ауыл хужалы?ы ю?ары с?н???тле. Техника, химик ашламалар ?улланыу буйынса Нидерланд, Германия, Даниянан ?ала икенсе урында тора. Техник ?орамалдар, хужалы?тар?ы? ауыл хужалы?ы м???ни?тен арттырыу ауыл хужалы?ы продукция?ында илде? ??-??ен? етештер? алыу ким?лен к?т?ре?г? килтер?. Иген, ш?к?р ?с?н — 200 проценттан ашыу, май, йоморт?а, ит — 100 проценттан ашыу.
Вино етештере?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Францияла шарап етештере? бик ки? тарал?ан. Шарап етештере? буйынса Франция мен?н тик Италия ?ына ярыша[57]. ??р провинция виноградты? ?? сорттарын ??тер? ??м шараптар?ы? ?? сорттарын етештер?. ?оро шараптар ??т?нл?к ит?. Бындай шараптар?ы ????тт? виноград сорты — Шардоне, Совиньон Блан, Каберне Совиньон ?. б. тип атай?ар. ?атнаш шараптар, й??ни виноград сорттары ?атнашма?ынан, урын?а б?йле атала. Францияла шампан шарабы, анджуй, бордо ??м бургунд шараптары айырыуса билд?ле.
Та?ы ла бер билд?ле эсемлек — коньяк. Был — бренди й?ки виноград ара?ы?ыны? бер т?р?. Арманьяк ке?ек баш?а сорттар ?а бар. Францияла Коньяк ?ала?ы тир??енд? етештерелг?н эсемлекте ген? коньяк тип атар?а була. Коньякты эск?нд?н ?у?, ????тт?, бер н?м? л? ?апмай?ар, ?ай?ы бер?? гурмандар ?ара торма ?абыр?а м?мкинд?р.
Нормандияла та?ы бер к?сл? эсемлек — кальвадос ки? тарал?ан.
Энергетика ??м фай?алы ?а?ылма байлы?тар сы?арыу
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Йыл ?айын Францияла я?ынса 220 миллион тонна я?ыулы? тотонола, шул у? ва?ытта энергия етештере??? АЭС ?ур роль уйнай, улар етештерелг?н электр энергия?ыны? д?ртт?н ?с ?л?ш?н етештер? (2011 йылды? 1 июнен? ?арата д?й?м ?е??те 63,13 ГВт бул?ан 58 энергоблок). Францияны? и? эре электр энергия?ы етештере?се?е — ?électricité de France? тарихи монополия?ы.
Францияны? гидроэлектростанциялары селт?ре Европала и? ?уры булып тора. Уны? территория?ында 500-г? я?ын ГЭС урынлаш?ан. Францияны? гидроэлектростанциялары 20 000 МВт ?е??т етештер?.
Территорияны? 30 проценттан ашыуын урман т?шкил ит?, Европа берлеге илд?ре ара?ында ?? май?аны буйынса Франция Швеция ??м Финляндиянан ?у? ?с?нс? урын?а сы?а. 1945 йылдан Францияла урман май?аны 46 процент?а арта, ? ?у??ы 200 йылда ике тап?ыр?а арта. Францияла 136 т?р а?ас и??пл?н?, был Европа иле ?с?н ?ир?к к?ренеш. Бында эре хайуандар?ы? да ?аны арта: ?у??ы 20 йылда боландар ?аны ике тап?ыр?а, ? ?оралай?ар ?аны ?с тап?ыр?а арт?ан.
Францияла тимер м??д?не, уран м??д?не, боксит, калий ??м таш то??ары, к?мер, цинк, ба?ыр, ?ур?аш, никель, нефть, а?ас запастары байта?. К?мер сы?арыу?ы? т?п райондары — Лотарингия (9 млн тонна) ??м ???к массивты? к?мер бассейны. 1979 йылдан импорт к?мер сы?арыу?ан арт?ан. ?леге ва?ытта я?ыулы?ты? был т?р? мен?н и? эре т?ьмин ите?сел?р булып А?Ш, Австралия ??м КАР тора. Нефть ??м нефть продукттарын т?п ?улланыусылар булып транспорт ??м термаль электр станциялары тора, ? Франция нефтте С???д ??р?бстанынан, Ирандан, Б?й?к Британиянан, Норвегиянан, Р?с?й??н, Алжир?ан ??м баш?а илд?р??н импортлай. Газ сы?арыу 3 млрд м2-?ан артмай. Францияны? и? ?ур газ ят?ылы?тарыны? бере?е — Пиреней?а?ы Лак м?мкинлеге фай?аланып б?т?п бара. Т?п газ мен?н т?ьмин ите?сел?р — Норвегия, Алжир, Р?с?й, Нидерланд, Б?й?к Британия, Нигерия ??м Бельгия. ?Газ де Франс? — Европаны? и? эре газ компанияларыны? бере?е. Предприятиены? т?п эшм?к?рлеге — т?би?и газды разведкалау, етештере?, маркетинглау ??м таратыу[58]. Францияны? т?би?и байлы?ын ?а?лау ??м арттырыу ?с?н д??л?т тарафынан булдыра:
— 7 милли парк (м???л?н, Parc national de la Vanoise, Parc national de la Guadeloupe, Parc National des Pyrénées ?. б.),
— 156 т?би?и ?урсаулы?,
— биотопты ?а?лау?ы? 516 зона?ы,
— Яр буйы ?а?ы ?а?ла?ан 429 район,
— Францияны? б?т? территория?ыны? 12 проценттан ашыуын бил?г?н 43 т?би??т т?б?к паркы.
2006 йылда Франция тир?-я? м?хитте ?а?лау ?с?н 47,7 миллиард евро б?л?, был бер кешег? 755 евро т?шкил ит?. Был сы?ымдар?ы? 3/4 ?л?ш?н бысра? ?ыу?ар ??м ?алды?тар?ы та?артыу т?шкил ит?. Франция к?п кен? халы?-ара килеше???р ??м конвенциялар, шул и??пт?н Берл?шк?н Милл?тт?р Ойошма?ы тарафынан климат, биот?рл?л?к ??м с?лл?не? буйынса эшл?нг?н килеше???р я?лы.
Сау?а ??м хе?м?тт?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Экспорт: машиналар эшл?? продукттары, шул и??пт?н транспорт ?орамалдары (ха?ы я?ынса 14 %), автомобилд?р (7 %), ауыл хужалы?ы ??м а?ы?-т?лек продукттары (17 %; Европаны? алдын?ы экспортер?арыны? бере?е), химик тауар?ар ??м ярым ??ер продукция ?. б.. Б?т? донъя банкы м??л?м?тт?ре буйынса, 2012 йылда Франция бой?ай экспортлау буйынса А?Ш-тан ?ала икенсе урынды бил?й (6,7 миллиард долларлы? 20,3 миллион тонна)[59].
Туризм
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?][[Файл:Eiffel trocadero i.jpg|220px|мини|Эйфель башня?ы, Париж]] Франция — донъяла и? к?п килг?н ил (килг?н сит ил кешел?ре ?аны буйынса); Париж — и? туристик ?ала; Эйфель башня?ы — донъяла и? к?п киле?се ??м популяр и?т?лекле урын, тим?к, Франция — донъя туризмы буйынса б?х?с?е? чемпион.
?мм? халы?-ара туризмдан килг?н килем А?Ш-та (81,7 миллиард доллар) Франция?а ?ара?анда к?пк? ю?арыра? (42,3 миллиард доллар), был Францияла туристар?ы? ?ы??а ва?ыт?а киле?е мен?н а?латыла: Европа?а киле?сел?р, ????тт?, к?рше илд?рг? кил?. Бынан тыш, француз туризмы бизнес мен?н са?ыштыр?анда к?бер?к ?аил?ле, был Францияла туристар?ы? сы?ымдары т?б?н булыуы мен?н д? а?латыла.
2010 йылда Франция?а я?ынса 76,8 миллион кеше кил?[60] — абсолют рекорд. Француз туризмыны? тыш?ы балансы ы??ай: 2000 йылда туризмдан килем 32,78 миллиард евро т?шкил ит?, ? сит илд?рг? сы?ыусы француз туристары 17,53 миллиард евро ?ына сарыф ит?.
Франция?а киле?сел?р?е, ?ис шик?е?, т?рл? пейзаждар, океан ??м ди?ге? яр?арыны? о?он ?ы?аттары, уртаса климат, к?п т?рл? ??йк?лд?р, шулай у? француз м???ни?те, аш-?ыуы ??м й?ш?? р??еше абруйы й?леп ит?.
БМО-ны? Б?т? донъя туристик ойошма?ыны? (UNWTO) 2017 йылда?ы халы?-ара туристик а?ым статистика?ы буйынса Франция?а 86,9 миллион кеше кил? ??м беренсе урында тора[61][62].
Ил буйлап с?й?х?т ите? ?с?н туристар йыш ?ына т?рл? автомобилд?р ?уртым?а алыусы агрегатор компанияларын фай?алана:
Europcar, Economybookings, Hertz, Avis, Sixt, Budget ?. б.
Транспорты
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?][[Файл:TGV original livery 1987.jpg|слева|240px|мини|Париж—Лион линия?ында TGV PSE поезы Тимер юл транспорты Францияла тимер юл транспорты ны? ??ешк?н. Урында?ы ??м т?нг? поездар, шул и??пт?н TGV (ти? й?р?шл? поездар) баш ?аланы илде? б?т? эре ?алалары, шулай у? Европаны? к?рше илд?ре мен?н тоташтыра. Был поездар?ы? ти?леге с???тен? 320 км т?шкил ит?. Францияны? тимер юл селт?ре — 29 370 км, К?нбайыш Европа илд?ре ара?ында и? о?он тимер юл селт?ре. Андорранан баш?а б?т? к?рше илд?р мен?н тимер юл б?йл?неше бар. Франция метрополитены Парижда, Лион, Марсель, Лилль, Тулуза, Реннда бар. Руанда ?л?шл?т? ер а?ты ти? й?р?шл? трамвай. Метро система?ынан тыш, Парижда RER селт?ре бар, ул метро система?ына ла, ?ала яны поездары селт?рен? л? тоташтырыл?ан.
Автомобиль транспорты Юл селт?ре илде? б?т? территория?ын ярай?ы у? ты?ы?. Юлдар?ы? д?й?м о?онло?о — 951 500 км.
Францияны? т?п юлдары т?б?нд?ге т?рк?мд?рг? б?лен?:
- Автомобиль юлдары — юлды? исеме юл ?аны мен?н А х?рефен?н тора. Р?хс?т ителг?н ти?лек — с???тен? 130 км, ??р 50 км ?айын автозаправкалау станцияларыны? мотла? булыуы, бетон б?ле? ?ы?аты, светофор?ар, й?й??лел?р ?тк??еле булмауы.
- Милли юлдар — N префиксы Р?хс?т ителг?н ти?лек — с???тен? 90 км (бетон б?ле? ?ы?аты бул?анда — 110 км/с??).
- Ведомство юлдары — р?хс?т ителг?н ти?лек D префиксы — с???тен? 90 км.
?алалар?а р?хс?т ителг?н ти?лек с???тен? 50 км т?шкил ит?. Билбау ?улланыу мотла?. 10 й?шк? тиклемге балалар?ы махсус ултыр?ыстар?а й?р?рг? к?р?к.
Авиация транспорты
Францияла я?ынса 475 аэропорт бар. Шулар?ы? 295-ен? асфальт т?ш?лг?н й?ки бетон осоу-ултырыу ?ы?аттары, ?ал?ан 180 осоу-ултырыу ?ы?аты бар (2008 йыл м??л?м?тт?ре буйынса)[63].
Францияны? и? ?ур аэропорты — Париж ситенд? урынлаш?ан Руасси-Шарль де Голль аэропорты. Францияны? Air France милли авиаташыусы?ы донъяны? б?т? илд?рен? тиерлек осоштар баш?ара.
М???ни?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Франция ?ур м???ни мира??а эй?. Бай, т?рл?, ки? т?б?к айырмалы?тарын, шулай у? т?рл? д??ер??ге иммиграция тул?ындарыны? йо?онто?он са?ылдыра. Франция цивилизация?а б?й?к математиктар?ы, к?п ?анлы философтар?ы, я?ыусылар?ы, р?ссамдар?ы, М??риф?тселек д??ерен, дипломатия телен, кешене? билд?ле бер универсаль т?ш?нс??ен ??м баш?алар?ы бир?. Француз теле быуаттар буйы т?п халы?-ара тел булып тора, ??м был ролде бе??е? к?нд?рг? тиклем ?а?лап ?ала. ?? тарихыны? о?айлы осор?арында Франция ?ур м???ни ???к була, ??ене? ?а?аныштарын б?т? донъя?а тарата. Мода й?ки кино ке?ек к?п ?лк?л?р?? ул ?ле л? донъяла алдын?ы урынды ?а?лап ?ала. Парижда ЮНЕСКО — Берл?шк?н Милл?тт?р Ойошма?ыны? М??ариф, ф?нни ??м м???ни?т ойошма?ыны? штаб-фатиры урынлаш?ан.
Гастрономия
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Традицион француз ризы?ы т???? ?абымлы?тан (hors d’oeuvre) (?айнар й?ки ?ал?ын ?абымлы?, ?г?р т?шк? аш тура?ында ??? бар?а), артабан ?урпанан, артабан т?п блюдо, салаттан ??м сыр?ан башланыр?а м?мкин. Ашамлы? десерт й?ки емеш мен?н тамамлана. Ашамлы?ты? м??им ?л?ш? — сыр, улар?ы? 200-??н ашыу т?р? бар. Н?? Францияла ?т? асы? ?урпа ке?ек ризы? барлы??а кил?. Француздар?ы? айырым ?орурлы?ы — шараптар. Француз шараптары королд?ре — Бордо ??м Бургундия. Коньяк та шулай у? б?т? донъя?а билд?ле.
Архитектура
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Франция территория?ында борон?о архитектураны?, т?? сиратта Нимда, шулай у? XI быуатта ки? тарал?ан роман стилене? ???ми?тле ?омарт?ылары ?а?ланып ?ал?ан. М???л?н, Тулузала?ы Изге Сатурнин Базилика?ы собор?ары, Европала и? ?ур роман сирк??е, Пуатьела Нотр-Дам-ла-Гранд сирк??е. ?мм? урта быуат француз архитектура?ы т?? сиратта ??ене? готика ?оролмалары мен?н билд?ле[64]. Готика стиле Францияла XII быуат урта?ында барлы??а кил?, беренсе готика соборы Сен-Дени базилика?ы була (1137—1144). Францияла готика стиленд?ге и? ???ми?тле ???р??ре булып Шартр, Амьен ??м Реймс собор?ары тора, ?мм? д?й?м ал?анда, Францияла готика стиленд? ?иб???тханалар?ан алып ?ур собор?ар?а тиклем бик к?п ??йк?лд?р бар. XV быуатта ?ял?ынлы готика? осоро килеп ет?, унан бе?г?, Парижда?ы Сен-Жак башня?ы й?ки Руан соборы порталдарыны? бере?е ке?ек, айырым ?лг?л?р ген? килеп ет?. XVI быуатта Франциск I хакимлы?ынан башлап, француз архитектура?ында Я?ырыу д??ере башлана, ул Луара ???ненд?ге замоктар?ан — Шамбор, Шенонсо, Шеверни, Блуа, Азэ-ле-Ридо ??м баш?а замоктар?ан, шулай у? Фонтенбло ?арайында я?шы са?ыла.
Ун етенсе быуат барокко архитектура?ыны? с?ск? атыу д??ере була, у?а Версаль ??м Люксембург ба?салары ке?ек ?ур ?арай ??м парк ансамблд?ре, Валь-де-Грасс й?ки Инвалидтар ?арайы ке?ек ?ур к?мб??ле биналар хас. XVIII быуатта барокко классицизм мен?н алмаштырыла. Был д??ерг? тура урамлы ??м перспективалы ?ала т???л?ш?, ?ала ки?леген ??тере?, м???л?н, Парижда?ы Елисей яландары ?лг??? ?арай. Классицизмды? актуаль архитектура?ына к?п кен? Париж ?омарт?ылары, м???л?н, Пантеон (элекке Сент-Женевьев сирк??е) й?ки Мадлен сирк??е ми?ал итеп килтерел?. Классицизм ?кренл?п XIX быуат башы стиле бул?ан ампир?а ??ерел?, Францияла Каррузель плацдармында?ы арка уны? стандарты булып тора. 1850—1860 йылдар?а Париж тулы?ынса ??г?ртеп ?орола, ????мт?л? ул бульвар?ар, май?андар ??м тура урамдар мен?н заманса к?ренешк? эй? була. 1887—1889 йылдар?а Эйфель башня?ы т???л?, ул замандаштары тарафынан кире ?а?ыу?а осра?а ла, х??ерге ва?ытта Париж символдарыны? бере?е ?анала. ХХ быуатта модернизм б?т? донъя?а тарала, модернизм архитектура?ында Франция т?п урынды алып тормай[65], ?мм? Францияла, Ле Корбюзье т???г?н Роншане?а?ы сирк?? й?ки махсус план буйынса т???лг?н ?ур арка мен?н Парижды? Ла-Дефанс бизнес районы ке?ек матур ?лг?л?р барлы??а кил?. Шул у? Дефансела Tour First ?т? бейек йорт — бейеклеге 231 м, Европаны? и? бейек биналары исемлегенд? 26-сы урынды бил?й (шул и??пк? Р?с?й?е л? индереп[66]), Европа берл?шм??ене? и? бейек биналары исемлегенд? 8-се урын, Францияны? и? бейек бина?ы булып тора (л?кин ?оролма т?гел[67]).
?ынлы с?н??т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Франциялаурта быуат с?н??тене? и? киткес ?лг?л?рен (готик собор?ар скульптура?ы, Жан Фуке картина?ы) барлы??а кил?. Китап миниатюра?ы, герцог Берри?ы? ата?лы с???т о?талары а?алы-?устылы Лимбургтар?ы? м??жиз?ле с???те) ??м Ренессанс с?н??те (лимож эмале, Франсуа Клуэ картина?ы, Фонтенбло м?кт?бе) ??м ун етенсе быуат (Жорж де Латур), француз с?н??те ??р ва?ыт баш?а илд?р?е?, т?? сиратта Италия ??м Нидерландты? к?л?г??енд? була. XVIII быуатта б?й?к француз о?талары (р?ссамдар Никола Пусснн ??м Клод Лоррен, скульптор Пьер Пуже) тормошоно? байта? ?л?ш?н ул ва?ытта был донъя с?н??те ???ге тип ?анал?ан Италияла ?тк?р?. Францияла барлы??а килг?н ?ынлы с?н??тте? беренсе стиле XVIII быуатта рококо стиле була, улар?ы? и? эре в?килд?ре — Антуан Ватто ??м Франсуа Буше. XVIII быуатты? икенсе ярты?ында, Шарденды? натюрморттары ??м Грезаны? ?атын-?ы? портреттары аша, француз ?ынлы с?н??те классицизм?а кил?, ул 1860-сы йылдар?а тиклем француз академик с?н??тенд? ??т?нл?к ит?. Был тенденцияны? т?п в?килд?ре булып Жак Луи Давид ??м Доминик Энгр тора. Шул у? ва?ытта Францияла д?й?м Европа художестволы х?р?к?тт?ре барлы??а кил?, улар р?сми академик й?н?лешт?р??н ны? айырыла: романтизм (Теодор Жерико и Эжен Делакруа), ориентализм (Жан-Леон Жером), "Барбизон м?кт?бе"не? реалистик пейзажы, Жан-Франсуа Милле ??м Камиль Коро, реализм (Густав Курбе, ?л?шл?т? Оноре Домье), символизм (Пьер Пюви-де-Шаванн, Густав Моро) и? к?ренекле в?килд?ре була. Тик 1860-се йылдар?а ?ына француз с?н??те сифат я?ынан ал?а китеш я?ай, ??м Франция донъя с?н??тенд? б?х?с?е? лидерлы? булып кит?, икенсе донъя ?у?ышына тиклем был ет?кселекте ?а?лап ?алыу м?мкинлеге ?а?лана. Был ал?а китеш, т?? сиратта, Эдуар Мане ??м Эдгар Дега ижады мен?н, ? ?у?ынан импрессионистар мен?н б?йле, улар?ы? и? и?тибар?а лайы?тары Огюст Ренуар, Клод Моне, Камиль Писсарро ??м Альфред Сислей, шулай у? Густав Кайботт.
Шул у? ва?ытта баш?а к?ренекле ш?хест?р булып скульптор Огюст Роден ??м бер нинд?й тенденциялар?а ла ?ушылма?ан Одилон Редон тора, . Т???? импрессионистар?а ?ушыл?ан Поль Сезанн ти???н улар?ан ситл?ш? ??м ?у?ыра? постпрессионизм тип атал?ан стилд? эшл?й башлай. Постпрессионизм?а шулай у? Поль Гоген, Винсент ван Гог ??м и Анри де Тулуз-Лотрек ке?ек ки? билд?ле р?ссамдар?ы? ижады, шулай у? XIX быуат а?а?ында ??м XX быуат башында Францияла барлы??а килг?н, артабан б?т? Европа?а тарал?ан, баш?а с?н??т м?кт?пт?рен? йо?онто я?аусы я?ы художество й?н?лешт?ре ин?. Был — пуантилизм (Жорж Сёра ??м Пол Синьяк), ?Наби? т?рк?м? (Пьер Боннар, Морис Дени, Эдуар Вюйяр), фовизм (Анри Матисс, Андре Дерен, Рауль Дюфи), кубизм (Пабло Пикассоны? ирт? ???р??ре, Жорж Брак). Француз с?н??те шулай у? авангардты? т?п й?н?лешт?рен? яуап бир?, м???л?н, экспрессионизм (Жорж Руо, Хаим Сутин), Марк Шагалды? картина?ы й?ки Ив Танги?ы? сюрреалистик ???р??ре. Икенсе донъя ?у?ышы осоронда немец оккупация?ында бул?андан ?у?, Франция донъя с?н??тенд? лидерлы?ын ю?алта.
???би?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?][[Файл:Victor Hugo.jpg|справа|200px|мини|Виктор Гюго — француз я?ыусы?ы, драматург, ша?ир, с?й?см?н, академик, француз романтизмыны? и? са?ыу ша?ир?арыны? бере?е]] Борон?о француз теленд? ?а?ланып ?ал?ан и? т??ге ???би?т ?омарт?ылары IX быуат а?а?ына ?арай, ?мм? француз урта быуат ???би?тене? с?ск? атыуы XII быуатта башлана. Эпос (Роланд тура?ында йыр), аллегорик (Роза тура?ында роман) ??м сатирик (Т?лк? тура?ында роман) ши?ыр?ары, рыцарь ???би?те, т?? сиратта Тристан ??м Изольда ??м Кретьен де Труа ???р??ре, трувер?ар ши?ри?те ижад ител?. Шул у? ва?ытта XII быуатта К?нья? Францияла и?ке провансал теленд? я??ан трубадур?ар ши?ри?те и? ю?ары н?кт??ен? ет?. Урта быуат Франция?ыны? и? к?ренекле ша?иры Франсуа Вийон була.
Рабле?ы? ?Гаргантюа и Пантагрюэль? протороманы француз ???би?тенд? Урта быуаттар ??м Я?ырыу д??ер??ре ара?ында тора. Францияла ?ына т?гел, д?й?м Европа масштабында Ренессанс проза?ыны? и? б?й?к о?та?ы булып Мишель Монтен ??ене? "Т?жриб?л?р"е таныла. Пьер Ронсар ??м плеяда ша?ир?ары латин теле ?лг???нд? француз телен ?я?шыртыр?а? тырышалар. Антик ???би мира?ты ??л?штере? XVIII быуатта, классицизм д??ере башланыу мен?н, я?ы ким?лг? сы?а. Француз философтары (Декарт, Паскаль, Ларошфуко) ??м Гранд-Сишель драматургтары (Корнель, Расин и Мольер) д?й?м Европала билд?лелек ала, ? прозаиктар (Шарль Перро) ??м ша?ир?ар (Жан де ЛаФонтен) бик ?к билд?ле булмай.
М??риф?тселек осоронда Францияны? М??риф?тселек ???би?те, популярлы?ы о?а??а ?у?ылма?а ла, Европаны? ???би зауы?ын к?сл?п та?ыуын дауам ит?. XVIII быуат француз ???би?тене? и? ???ми?тле ?омарт?ылары и??бенд? — ?с роман: ?Манон Леско?, ?Х??ефле элемт?сел?р?, ?Кандид?. Ул заманды? ш?хес?е? ши?ри?те х??ер б?т?нл?й тиерлек ?абаттан ба?ылмай.
Б?й?к француз революция?ынан ?у? романтизм д??ере башлана, Францияла Шатобриан, маркиз-де-Саде ??м мадам де Сталь ижадынан башлана. Классицизм традициялары й?ш??с?н булып сы?а, ? француз романтизмы са?ыштырмаса ?у? — быуат урта?ында Виктор Гюго ??м бер нис? ???ми?тк? эй? булма?ан фигуралар — Ламартин, де Виньи ??м Мюссе ижадында и? ю?ары н?кт??ен? ет?. Т?н?итсе Сен-Бев француз романтизмы идеологы була, ? уны? и? популяр ???р??ре булып Александр Дюманы? тарихи мажаралы романдары тора.
1830-сы йылдар?ан башлап француз ???би?тенд? реалистик й?н?леш ны?ыра? ?и?ел? башлай, уны? й?н?лешенд? ?хис-той?олар ша?иры? Стендаль ??м ?ы??а ?ына лаконик Мериме ижалы ???. Француз реализмыны? и? б?й?к фигуралары булып Оноре де Бальзак (?Кешелек комедия?ы?) ??м Гюстав Флобер(?Бовари ханым?) тора, ?мм? ?у??ы?ы ??ен нео-романтик (?Саламбо?) тип билд?л?й. ?Бовари ханым? йо?онто?о а?тында ?Флобер м?кт?бе? барлы??а кил?, ул натурализм тип билд?л?н? ??м Золя, Мопассан, а?алы-?устылы Гонкур ??м сатирик Доде исемд?рен?н ?иб?р?т. Натурализм мен?н бер р?тт?н б?т?нл?й икенсе ???би й?н?леш ??еш?. Парнассылар?ы? ???би т?рк?м?, атап ?йтк?нд?, Теофилем Готье тарафынан т??дим ител?, уны? бурысы итеп ?с?н??т ха?ына с?н??т? булдырыу бурысы ?уйыла. Парнассылар?а ??ар?ышлы ша?ир?ар?ы?? беренсе?е Чарльз Бодлер ?ушыла, ул ?Яуызлы? с?ск?л?ре? эпоха коллекция?ы авторы.
ХХ быуат дауамында ун д?рт француз я?ыусы?ы Нобель премия?ына лайы? була. Француз модернизмыны? и? са?ыу ?омарт?ы?ы булып Марсель Прустты? Анри Бергсон т??лим?те ниге?енд? ??к?н ?Ю?ал?ан ва?ытты э?л??? роман-а?ымы тора. Модернизм позицияларында бул?ан ?Нувель Ревю Франсез? журналыны? абруйлы н?шерсе?е Андре Жид була. Анатоль Франс ??м Ромен Ролланды? ижады социаль ??м сатирик м?сь?л?л?рг? табан ??еш?, шул у? ва?ытта Франсуа Мориак ??м Пол Клодель динде? х??ерге заманда?ы урынын бай?ар?а тырыша.
Аполлинер?ы? т?жриб??е ХХ быуат башында?ы ши?ри?тт? ?расин? ши?ырына (Поль Валери) ?ы?ы??ыныу уятыу мен?н о?атыла. ?у?ыш?а тиклемге йылдар?а сюрреализм авангардты? (Кокто, Бретон, Арагон, Элуард) ??т?нл?кл? й?н?леше була. ?у?ыштан ?у??ы осор?а сюрреализм экзистенциализм (Камю романдары) мен?н алмаштырыла, уны? мен?н ?абсурд театры? (Ионеско ??м Беккет) драматургия?ы б?йле. Постмодерн д??ерене? и? ?ур к?ренешт?ре булып ?я?ы роман? (идеолог — Роб-Грийе) ??м УЛИПО тел экспериментатор?ары т?рк?м? (Раймон Кено, Жорж Перек) тора.
Француз теленд? я??ан автор?ар?ан тыш, Францияла, бигер?к т? XX быуатта, аргентиналы Кортасар ке?ек баш?а ???би?т в?килд?ре л? эшл?й. Октябрь революция?ынан ?у? Париж рус эмиграция?ы ???кт?рене? бере?ен? ?йл?н?. Уры? я?ыусылары ??м ша?ир?ары, м???л?н, Иван Бунин, Александр Куприн, Марина Цветаева й?ки Константин Бальмонт т?рл? ва?ытта эшл?й. К?пт?р, Гайто Газданов ке?ект?р, ????рен Францияла у? я?ыусы итеп таныта. К?п кен? сит ил кешел?ре, Беккет ??м Ионеско ке?ект?р, француз теленд? я?а башлай.
Музыка
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]?алып:Т?п статья Француз музыка?ы Б?й?к Карл заманынан у? билд?ле, ?мм? донъя масштабында?ы композитор?ар: Жан Батист Лулли, Луи Куперен, Жан Филипп Рамо — барокко д??еренд? ген? барлы??а кил?. Француз классик музыка?ыны? с?ск? атыуы XIX быуатта барлы??а кил?. Романтизм д??ере Францияла Гектор Берлиоз ???р??рен?н, т?? сиратта уны? симфоник музыка?ынан ?иб?р?т. Быуат урта?ында Сен-Санс, Габриэль Форе ??м Сезар Франк ке?ек билд?ле композитор?ар ????рене? ???р??рен я?а, ? XIX быуат а?а?ында Францияла барлы??а килг?н классик музыканы? я?ы й?н?леше — Эрик Сати, Клод Дебюсси ??м Морис Равель исемд?ре мен?н б?йле импрессионизм. XX быуатта донъя музыка?ыны? д?й?м й?н?лешенд? Францияны? классик музыка?ы ??еш?. Билд?ле композитор?ар, шул и??пт?н Артур Онеггер, Дариус Мийо ??м Франсис Пуленк формаль р??ешт? ?Шестёрки? т?рк?м?н? берл?ш?, ?мм? улар?ы? эшт?ренд? урта?лы?тары бик а?. Д?й?м ал?анда, Оливье Мессианды? ижадын музыканы? нинд?й ?? бул?а й?н?лешен? б?йл?п булмай. 1970-се йылдар?а Францияла ?у?ыра? б?т? донъя?а тарал?ан ?спектраль музыка? техника?ы тыуа, унда уны? тауыш спектрын и??пк? алып музыка я?ыла.

1920-се йылдар?а Францияла джаз тарала[68], уны? и? эре в?киле Стефан Граппелли була. Француз поп-музыка?ы инглиз телле музыканан айырмалы ??еш ала. Шулай итеп, йыр?ы? ритмы йыш ?ына француз теле ритмына эй?р? (был жанр шансон тип билд?л?н?). Шансонда йыр?ы? лирика?ына ла, музыка?ына ла ба?ым я?алыр?а м?мкин. Был жанр?а Эдит Пиаф, Шарль Азнавур XX быуат урта?ында ????тт?н тыш популярлы??а ?лг?ш?. Жорж Брассенс, Жак Брель, Жильбер Беко, кино артистары Бурвиль ??м Ив Монтан ке?ект?р йыр?ар ?с?н ши?ыр?ар я?а. Францияны? к?п кен? т?б?кт?ренд? халы? музыка?ы терге?ел?. ?а?и?? булара?, халы? т?рк?мд?ре, фортепиано ??м баян ?улланып, XX быуат башында?ы композициялар?ы баш?ара.
XX быуатты? икенсе ярты?ында Францияла ябай эстрада музыка?ы ки? таралыу ала, улар?ы баш?арыусылар, м???л?н, Мирей Матьё, Далида, Джо Дассен, Патриция Каас, Милен Фармер, Лара Фабиан була.

Электрон музыка?а француздар ?ур ?л?ш индер?[68]. Жан-Мишель Жарр, Space ??м Rockets т?рк?мд?ре был жанр?ы? пионер?ары ара?ында була. Ирт? француз электроника?ында синтезатор ???к роль уйнай, шулай у? ф?нни фантастика ??м ки?лек эстетика?ы. 1990 йылдар?а Францияла баш?а электрон жанр?ар ?а ??еш?, м???л?н, трип-хоп (Air, Télépopmusik), нью-йдж (Era), хаус (Daft Punk) ?. б.
Францияла рок-музыка Т?нья? Европала?ы ке?ек популяр т?гел, ?мм? был жанр француз с?хн??енд? я?шы са?ыла. 1960—1970-се йылдар?ы? француз рок патриархтары ара?ында прогрессив Арт Зойд, Гонг, Магма ке?ект?р?е билд?л?п ?терг? к?р?к. 80-се йылдар?ы? т?п т?рк?мд?ре булып панктан ?у??ы Noir Désir, Shakin' Street ??м Mystery Blue т?п металлистар булып тора. ?у??ы ун йыллы?ты? и? у?ышлы т?рк?мд?ре булып металлистар Anorexia Nervosa ??м рэпкор артистары Pleymo тора. ?у??ылары Францияны? хип-хоп к?ренеше мен?н д? б?йле. Был ?урам? стиле ерле булма?ан халы?, ??р?п ??м африкан иммигранттары ара?ында бик популяр. Иммигранттар ?аил?л?рене? ?ай?ы бер баш?арыусылары, м???л?н, Diam’s, MC Solaar ки? танылыу ала.
21 июнд? Францияла Музыка к?н? ки? билд?л?н?.
Кинематограф
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
XIX быуат а?а?ында Франция кино уйлап табыу урыны булыуына ?арама?тан, француз кино?ыны? х??ерге й??? Икенсе донъя ?у?ышынан ?у?, ?у?ыш мира?ын ??м немец оккупация?ын а?ла?андан ?у? барлы??а кил?. Нацистар?а ?аршы фильмдар серия?ынан ?у? француз кино?ында гуманизм?а м?р?ж???т м??им була. ?у?ыштан ?у? экранлаштырыл?ан и? я?шы француз классика?ы б?т? донъя?а билд?ле була: ?Парм торла?ы? (1948), ??ы?ыл ??м ?ара? (1954), ?Тереза Ракен? (1953). 1950 йылдар а?а?ында француз кино?ы ??ешенд? А. Ренены? ?Хиросима?, ?Моя любовь? (1959) инновацион фильмы ?ур роль уйнай. 1940-сы йылдар а?а?ы — 1950 йылдар башында и? киткес ш?п актер?ар: Жерар Филип, Бурвиль, Жан Маре, Мари Казарес, Луи де Фюнес, Серж Реджани ?. б. билд?лелек ала.
Француз кино?ыны? ?я?ы тул?ыны? ю?ары н?кт?г? к?т?релг?н осор?а ?ы??а ва?ыт эсенд? 150-н?н ашыу я?ы режиссер кил?, улар ара?ында алдын?ы урындар?ы Жан-Люк Годар, Франсуа Трюффо, Клод Лелуш, Клод Шаброль, Луи Маль бил?й. Ул са?та режиссер Жак Деми — ?Шербур ?улсатыр?ары? (1964) ??м ?Рошфор ?ы??ары? (1967) фильм-мюзиклдары була. ????мт?л? Франция донъя кино?ы ???кт?рене? бере?ен? ??ерел?, донъяны? и? я?шы кинорежиссер?арын й?леп ит?. Бертолуччи, Ангелопулос й?ки Иоселиани ке?ек режиссер?ар Францияла тулы й?ки ?л?шл?т? т?ш?р?лг?н фильмдарын т?ш?р?, француз фильмдарында бик к?п сит ил актер?ары т?ш?.
1960—1970 йылдар?а француз кино?ында актер?ар плеяда?ы барлы??а кил?, улар ара?ында и? билд?лел?ре — Жанна Моро, Жан-Луи Трентиньян, Жан-Поль Бельмондо, Жерар Депардьё, Катрин Денёв, Ален Делон, Анни Жирардо. Француз комиктары Пьер Ришар ??м Колюш популярлы? яулай.
Х??ерге француз кино?ы — ярай?ы у? неск? зауы?лы кино, унда сюжетты? психология?ы ??м драма?ы т?ш?р???е? нинд?й?ер неск?леге ??м художестволы матурлы?ы мен?н берл?штерел?. Стилде мода режиссёр?ары Люк Бессон, Жан-Пьер Жёне, Франсуа Озон, Филипп Гаррель билд?л?й. Популяр актер?ар — Жан Рено, Одри Тоту, Марион Котийяр, Софи Марсо, Кристиан Клавье, Матьё Кассовиц, Луи Гаррель, Леа Сейду. Франция х?к?м?те милли киноны ??тере?г? ??м экспортлау?а ???ем булышлы? ит?.
1946 йылдан алып Канн халы?-ара кинофестивале ?тк?рел?. 1976 йылда йыл ?айын ?Сезар? милли кинопремия?ы булдырыла.
Театр
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Францияла театр тамашалары урта быуаттар?а ?арай. Я?ырыу осоронда ?алалар?а?ы театр тамашалары гильдиялар тарафынан ны?лы контролд? тотола; шулай итеп, ?Les Confrères de la Passion? гильдия?ы Парижда тамашалар монополия?ына эй? була, ? XVI быуат а?а?ында — ??м?м?н, б?т? театр спектаклд?рен?. Гильдия театр ?с?н ?уртым?а б?лм? ала. Й?м???т театр?арынан тыш, ш?хси йорттар?а ла спектаклд?р тамашалар ?уйыла. Спектаклд?р?? ?атын-?ы??ар ?атнаша ала, ?мм? б?т? актер?ар ?а сирк????н ситл?штерел?. XVIII быуатта театр тамашалары, ни?ай?т, комедиялар?а ??м трагедиялар?а б?лен?, итальян коммедия?ы dell’arte популярлы? яулай. Даими театр?ар барлы??а кил?; 1689 йылда Людовик XIV указы мен?н улар?ы? ик???е берл?штерел? ??м Комеди Франсез барлы??а кил?. ?леге ва?ытта был х?к?м?т тарафынан финанслан?ан бер??н-бер француз репертуарлы театр. Провинцияла актер?ар?ы? илгиз?р труппалары тарала. Ун етенсе быуат а?а?ында француз театрында тулы?ынса урын, ва?ыт ??м х?р?к?т бер??млеге т?ш?нс??е мен?н классицизм ??т?нл?к ит?. Был т?ш?нс? XIX быуатта ?ына хакимлы? ите???н ту?тай, с?нки романтизм барлы??а кил?, ? ?у?ынан реализм ??м декадент а?ымдары барлы??а кил?. XIX быуатты? и? билд?ле француз драматик актриса?ы — Сара Бернар. XX быуатта француз театры авангард а?ымына дусар була, ?у?ыра? Брехтты? к?сл? йо?онто?он кисер?. 1964 йылда Ариана Мнушкина ??м Филипп Леотар актер?ар, драматургтар ??м тамашасылар ара?ында?ы айырманы б?т?р?? ма?сатында Téatre du Soleil ижад ит?.
Францияла к?сл? цирк м?кт?бе бар; атап ?йтк?нд?, 1970-се йылдар?а бында (Б?й?к Британия, Австралия ??м А?Ш мен?н бер ?к ва?ытта) ?я?ы цирк? барлы??а кил? .
М??ариф ??м ф?н
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Францияла белем алыу 3 й?шт?н 16 й?шк? тиклем мотла? ?анала[69] ??м т?б?нд?ге т?п принциптар?а ниге?л?н?: у?ытыу азатлы?ы (д??л?т ??м ш?хси учреждениелар), бушлай, нейтралитет ??м лаицизм.
Ю?ары белем
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Ю?ары белемде тамамлан?ан урта белем (франц. baccalauréat, ю?ары белем бакалавры д?р?ж??е мен?н бутар?а ярамай) ??м т?рл? ю?ары у?ыу йорттары ??м т??дим ителг?н дисциплиналар мен?н айырылып тор?ан осра?та ?ына алыр?а м?мкин. Ю?ары у?ыу йорттарыны? к?пселеге й?м???т ??м Франция м??ариф министрлы?ына буй?она. Францияла ю?ары у?ыу йорттарыны? ике т?р? бул?ан:
- У?ытыусылар, табиптар, юристар ??м тикшерене?сел?р ??ерл??се ю?ары у?ыу йорттары;
- Ю?ары м?кт?пт?р инженерлы? ??м х?рби эшт?р, идара ите?, и?тисад, м??ариф ??м м???ни?т ?лк??енд? ю?ары профессиональ белгест?р ??ерл?й.
Ф?н
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Францияла ф?н яйлап ш?хси финанслау?а к?с?: 1975 йылда д??л?т б?т? сы?ымдар?ы? 28,0 процентын финанслай, 1995 йылда — ни бары 13,7 %, ? 2003 йылда — ни бары 12,6 %[70]. Уны? урынына 1975—2003 йылдар?а ш?хси предприятие сы?ымдарыны? ?л?ш? 63,8 проценттан 78,0 процент?а тиклем арта[82]. Сит ил финанслауыны? ?л?ш? ??г?р? — 1975 йылда — 8,2 %, 1995 йылда — 11,1 %, 2003 йылда — 9,4 %[70]. 2001 йылда тикшерене?сел?р Францияны? и?тисади я?тан ???ем хал?ыны? 7,0 процентын т?шкил ит?[70]. 2001 йылда тикшерене?сел?р Францияны? и?тисади я?тан ???ем хал?ыны? 7,0 процентын т?шкил ит?[70].
Предприятиелар ара?ында ф?нни-техник инновациялар?а т?п ролде 2000-се йылдар башында и? эре ??м эре предприятиелар уйнай: шулар?ы? 12-?енд? ген? 2003 йылда 500-??н ашыу кеше эшл?й, ?алимдар?ы? 70 проценты тиерлек туплана[70]. Б?т? француз предприятиеларында эске НИОКР сы?ымдарыны? я?ынса 80 проценты улар?а тура кил?[70]. 2000-се йылдар башында НИОКР сы?ымдарына тарма?ты? и?тибары бик ю?ары була: сы?ымдар?ы? 64 процентын тик алты с?н???т (автомобиль, элемт?, фармацевтика, аэрокосмос ??м баш?алар) т?шкил ит? ??м ф?нни кадр?ар?ы? 59 процентын фай?алана[70].
Францияла и? ?ур ф?нни тикшерене???р ???ге — CNRS (Centre national de la recherche scientifique — милли ф?нни тикшерене???р ???ге).
Атом энергетика?ы ?лк??енд? CEA (Comissariat à l'énergie atomique) ф?нни ???ге айырылып тора; йы?анды тикшере? ??м космос прибор?арын проектлау ?лк??енд? — CNES (Centre national d'études spatiales), совет ??м Р?с?й инженер?ары мен?н берлект? бер нис? проект эшл?й.
Франция Европа ф?нни проекттарында ???ем ?атнаша, м???л?н, ?Галилей? спутник навигация?ы система?ы проекты й?ки Ер?е? климатын ?йр?не?се ?Энвисат? проекты.
Ки? м??л?м?т саралары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Телевидение ??м радиотапшырыу?ар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]1995 йылда француз ?аил?л?рене? 95 процентында ?й?? телевизоры була. Дециметрлы диапазонында бер нис? д??л?т (Франция 2, Франция 3, Франция 5, Арте — Германия мен?н берг?) ??м ш?хси (TF1, Канал+(т?л?? каналы), M6) телекомпаниялары бар. Д??л?т радио?ы ??м д??л?т телевидение?ы Радио ??м телевидение Ю?ары Советы тарафынан идара ител?, улар?ы? ?с а?за?ын Президент т???йенл?й, ?с???н Сенат Президенты, ?с???н Милли йыйылыш р?йесе т???йенл?й. Б?т? а?залар ?а 6 йыл?а т???йенл?н?, ике йыл?а бер тап?ыр я?ыртыла, ?абаттан т???йенл?не? хо?у?ы булмай, Президент тарафынан Радио ??м телевидениены? Ю?ары Советы р?йесе т???йенл?н?. 2005 йылда цифрлы эфир телевидение?ы барлы??а килг?с, бушлай ирекле каналдар йыйылма?ы ки??й?. 2009 йылдан башлап ?кренл?п аналоглы телевидениенан баш тарта башлай?ар, Францияла уны тулы?ынса ту?татыл?ан да инде. К?п кен? тематик д??л?т радиостанциялары FM т?рк?м?нд? трансляциялана: France Inter, France Info (я?ылы?тар), France Bleu (урында?ы я?ылы?тар), France Culture (м???ни?т), France Musique (классик музыка, джаз), FIP (музыка), Le Mouv' (й?шт?р рок-радиостанция?ы) ??м баш?алар.
Францияла ?Frencian Radio International? радиостанция?ы бар, уны? аудитория?ы 44 миллион кеше т?шкил ит? ??м 13 телд? тапшырыу?ар алып бара.
2009 йылда, аналоглы технологиялар?ан б?т?нл?й баш тартыу ма?сатында, радиостанциялар?ы? цифрлы тапшырыу?ар?а к?се? шарттарын билд?л?? планлаштырыла.
Француз радио?ында?ы йыр?ар ва?ытты? к?м тиг?нд? 40 процентын бил?рг? тейеш.
Матбу?атта
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Популяр журналдар
И? популяр махсуслаштырыл?ан журналдар — ?L’Equipe? (спорт) ??м ?Les Echos? (эшлекле я?ылы?тар).
- ?Paris Match? (иллюстрированный еженедельник новостей)
- ?Femme actuelle?,
- ?Elle?,
- ?Marie-Claire? (журналы для женщин),
- ?L’Express?,
- ?Le Point?,
- ?L’Obs|Le Nouvel Observateur? (еженедельники новостей),
- ?Télé7 jours? (телевизионные программы и новости).
Шулай у? к?нд?лек т?б?к г?зитт?ре л? к?п, улар?ы? и? билд?ле?е — Оуэст-Франс, уны? тиражы 797 000 дана т?шкил ит?, был к?нд?лек милли г?зитт?р?е? тиражынан ике тап?ыр?а тиерлек к?бер?к.
Милли ???ми?тт?ге к?нд?лек г?зитт?р ара?ында и? ?ур тиражлылары бар:
- ?Le Figaro?,
- ?Le Parisien?,
- ?Le Monde?,
- ?France Soir?,
- ?Libération?. .
2000-се йылдар башынан к?нд?лек ирекле матбу?ат 2000-се йылдар башынан к?нд?лек ирекле матбу?ат таратыла, ул унда?ы реклама и??бен? финанслана: ?20 минут? (у?ыусылар ?аны буйынса француз матбу?аты лидеры)[71], ?Direct matin?, ?Metro? халы?-ара г?зите, шулай у? к?п кен? урында?ы ба?малар.
Спорт
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Олимпия уйындары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Х??ерге олимпия х?р?к?тен? француз й?м???т эшм?к?ре, педагог Пьер де Кубертен (1863—1937) ниге? ?алыусы була. Олимпия уйындары ва?ытында франция команда?ы велосипед спорты буйынса и? к?п ми?ал яулай. Олимпия уйындарында француз спортсылары 1896 йылдан алып ?атнаша. Бынан тыш, й?йге Олимпия уйындары ярыштары Парижда ике тап?ыр ?тк?рел? — 1900 ??м 1924 йылдар?а ?ыш?ы Олимпия уйындары ?с т?рл? ?алала — Шамонила (1924), Греноблд? (1968) ??м Альбервилд? (1992) ?тк?рел?. 2024 йылда Парижда 100 йыл эсенд? т??ге тап?ыр олимпия уйындарын ?абаттан ?абул ит?.
Футбол
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Футбол буйынса Франция йыйылма команда?ы 1998 ??м 2018 йылдар?а Донъя кубогын, ? 1984 ??м 2000 йылдар?а Европа чемпионатында е?е? яулай.
Илд? 1938 ??м 1998 йылдар?а футбол буйынса донъя чемпионаты ??м 1960, 1984 ??м 2016 йылдар?а Европа чемпионаты ?т?.
Биатлон
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Францияла биатлон Рафаэль Пуаре, Мартен ??м Симон Фуркад, Мари-Лор Брюне ??м Мари Дорен Абер ке?ек спортсылар ар?а?ында популярлы? яулай. 2013 йылды? декабренд? Францияла Анси ?ала?ында биатлон буйынса 2013/2014 йылдар?а донъя чемпионаты башлана.
Тур де Франс велосипед у?ышы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]1903 йылдан Францияла донъяла?ы и? абруйлы велосипед ярышы — Тур де Франс ?тк?рел?. Июнд? старт ал?ан у?ыш 21 этаптан тора, улар?ы? ??р бере?е бер к?н дауам ит?.
И?к?рм?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ↑ 1,0 1,1 бары?ы.
- ↑ 2,0 2,1 Франциянын Европа ?л?ш?.
- ↑ 1999 тиклем француз франкы.
- ↑ Словарь географических названий зарубежных стран, 1986
- ↑ Полный текст Конституции 1958 года с изменениями, внесенными 23 июля 2008 года . Conseil constitutionnel (19 август 2009). Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ 6,0 6,1 Alexandre Pouchard et Samuel Laurent. Quel est le poids de l'islam en France ? (фр.). Le Monde (21 ?инуар 2015). Дата обращения: 31 ?инуар 2016.
- ↑ Encyclopédie Encarta. France (population et société) (фр.) (2012). 2009 йыл 22 февраль архивлан?ан.
- ↑ History of France (ингл.). Discoverfrance.net. Дата обращения: 17 июль 2011. Архивировано 24 август 2011 года.
- ↑ 9,0 9,1 Поспелов, 2002, с. 442
- ↑ Perry, Walter Copland (1857). The Franks, from Their First Appearance in History to the Death of King Pepin. London: Longman, Brown, Green, Longmans, and Roberts.
- ↑ Examples: "frank", American Heritage Dictionary "frank", Webster's Third New International Dictionary
- ↑ Michel Rouche. The Early Middle Ages in the West // A History of Private Life: From Pagan Rome to Byzantium (инг.) / Paul Veyne. — Harvard University Press, 1987. — P. 425. — ISBN 0-674-39974-9.
- ↑ Tarassuk, Leonid; Blair, Claude. The Complete Encyclopedia of Arms and Weapons: the most comprehensive reference work ever published on arms and armor from prehistoric times to the present with over 1,250 illustrations (инг.). — Simon & Schuster, 1982. — P. 186. — ISBN 0-671-42257-X.
- ↑ Североафриканская иммиграция во Франции . Дата обращения: 9 ?инуар 2011. Архивировано из оригинала 25 октябрь 2011 года. 2011 йыл 25 октябрь архивлан?ан.
- ↑ La France autorise le mariage homosexuel (фр.).. // Liberation, 23.04.2013
- ↑ Островной регион Майотта (Маоре) является объектом территориального спора между Францией, контролирующей спорную территорию, и Коморами. Согласно административно-территориальному делению Франции, Майотта имеет статус заморского региона Франции. Согласно административно-территориальному делению Комор, Майотта имеет статус одного из четырёх автономных островов государства Союз Коморских Островов
- ↑ Конституция Французской Республики . Дата обращения: 16 сентябрь 2009.
- ↑ Welcome to the french Senate (ингл.). www.senat.fr. Дата обращения: 14 апрель 2021. 2011 йыл 15 июнь архивлан?ан.
- ↑ Боботов С. В. Гарантии независимости судебной власти во Франции // Судебная власть: надежды и реальность. Сборник научных статей. — М.: Манускрипт, 1993. — С. 143—149.
- ↑ Маклаков В. В. Судебная власть во Франции. Новое законодательство. ИНИОН РАН, — 2007. ISBN 978-5-248-00427-0
- ↑ ?Le Front national, xénophobe à souhait et antisocial à sang froid?, L’Humanité (фр.). www.humanite.fr. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ 22,0 22,1 Институт религии и политики . Дата обращения: 17 май 2010. Архивировано из оригинала 6 апрель 2010 года. 2010 йыл 6 апрель архивлан?ан.
- ↑ Ю. Акимов, Р. Костюк, И. Чернов Франция в мировом порядке XXI века // Издательство СПбГУ 2007.
- ↑ Overview — Minsk Group (ингл.). www.osce.org. Дата обращения: 14 апрель 2021. 2012 йыл 7 ?инуар архивлан?ан.
- ↑ Ю. Акимов, Р. Костюк, И. Чернов. Франция в мировом порядке XXI века // Издательство СПбГУ, 2007.
- ↑ Газета КоммерсантЪ-УКРАИНА № 101 от 18.06.2008, СР. Франция ужимает армию в кулак. Архивировано из оригинала 11 ?инуар 2012 года. 2012 йыл 11 ?инуар архивлан?ан.
- ↑ Population (фр.). Institut national de la statistique et des études économiques. Дата обращения: 13 август 2017.(недоступная ссылка)
- ↑ Demographia World Urban Areas. 12th Annual Edition (ингл.). Demographia (апрель 2016). Дата обращения: 25 октябрь 2016.
- ↑ Отчёт INSEE ?Население страны по гражданству? (фр.). www.insee.fr. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Особенности интеграции этнических и конфессиональных меньшинств во Франции . demoscope.ru. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Информационно-аналитический центр . Архивировано 25 сентябрь 2010 года. 2010 йыл 25 сентябрь архивлан?ан.
- ↑ Народы Франции . Дата обращения: 9 ?инуар 2011. Архивировано из оригинала 25 октябрь 2011 года. 2011 йыл 25 октябрь архивлан?ан.
- ↑ L’essentiel sur… les immigrés et les étrangers | Insee (фр.). www.insee.fr. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ 35,0 35,1 Les chiffres de l’immigration en France (фр.). www.lefigaro.fr. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Statistiques ethniques: le décryptage de Michèle Tribalat (фр.). www.lefigaro.fr. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Данные INSEE по SMIC (фр.). www.insee.fr. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Отчёт INSEE ?Доля SMIC в заработных платах во Франции? (фр.). www.insee.fr. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Отчёт INSEE ?Распределение зарплат? (фр.). www.insee.fr. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Отчёт INSEE ?Зарплаты по регионам? (фр.). www.insee.fr. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Досье INSEE ?Доход и благосостояние семей? (фр.). www.insee.fr. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Salaire moyen en France 2019: net, brut, par sexe, par CSP (ингл.). www.journaldunet.com. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Average wage in France: net, gross, by sex, by CSP (ингл.). Journaldunet.com. Дата обращения: 18 июль 2017.
- ↑ Décret n° 2019-1387 du 18 décembre 2019 portant relèvement du salaire minimum de croissance | Legifrance . www.legifrance.gouv.fr. Дата обращения: 30 декабрь 2019.
- ↑ Smic 2020: 15 € nets de plus par mois (фр.). Juritravail. Дата обращения: 30 декабрь 2019.
- ↑ 46,0 46,1 Special Eurobarometer 493, European Union: European Commission, September 2019, pages 229-230 Retrieved 17 January 2020. The question asked was "Do you consider yourself to be...?" With a card showing: Catholic, Orthodox Christian, Protestant, Other Christian, Jewish, Muslim - Shia, Muslim - Sunni, Other Muslim, Sikh, Buddhist, Hindu, Atheist, Non believer/Agnostic and Other. Also space was given for Refusal (SPONTANEOUS) and Don't Know. On the other hand, Sikh and Hindu did not reach the 1% threshold.
- ↑ 47,0 47,1 file-icon
- ↑ WIN-Gallup International. Global Index of Religiosity and Atheism 2012 (инг.). — P. 10—11,15. — 25 p.
- ↑ Qui sommes-nous (фр.). Eglise protestante unie de France. Дата обращения: 26 июнь 2014. Архивировано из оригинала 18 июль 2014 года.
- ↑ 2011 World Lutheran Membership Details (ингл.). Lutheran World Federation (15 ?инуар 2012). Дата обращения: 15 март 2014.
- ↑ Patrick Johnstone, Jason Mandryk. France // Operation World 2001 (инг.). — London: Paternoster Publishing, 2001. — 798 p. — (Operation World Series). — ISBN 1-8507-8357-8.
- ↑ Du francois au francais (фр.). www.academie-francaise.fr. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Бородина М. А. Диалекты или региональные языки? (К проблеме языковой ситуации в современной Франции)//Вопросы языкознания. — М., 1982, № 5. — С. 29-38
- ↑ Подавляющее меньшинство . rg.ru. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Report for Selected Countries and Subjects (ингл.). www.imf.org. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ GDP (current US$). Worldbank.org . data.worldbank.org. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Елена Игнатьева. Международный деловой этикет на примере 22 стран мира . — Litres, 2025-08-05. — 922 с. — ISBN 978-5-04-218943-2.
- ↑ Независимое нефтяное обозрение ?СКВАЖИНА?. ЛУКОЙЛ ЗАВЕРШИЛ СДЕЛКУ ПО КУПЛЕ-ПРОДАЖЕ КОМПАНИИ ?ЛУКАДЖИП Н. В.? www.nefte.ru. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- ↑ Грибоедова И. А. Анализ и адаптация мировой продовольственной системы в Республике Беларусь // Экономические и социальные перемены: факты, тенденции, прогноз. — 2015. — № 1 (37). — С. 204
- ↑ The Friendly French? France Looks to Be More Welcoming to Tourists (ингл.). newsfeed.time.com. Дата обращения: 14 апрель 2021.. (инг.) // The Time, 27.07.2011
- ↑ World's most popular destination revealed (ингл.). CNN Travel (7 сентябрь 2018). Дата обращения: 13 сентябрь 2018.
- ↑ Франция стала самой популярной у туристов страной в 2017 году . Interfax.ru (27 август 2018). Дата обращения: 13 сентябрь 2018.
- ↑ CIA World Factbook. France (ингл.). 2018 йыл 24 декабрь архивлан?ан.
- ↑ Elisa Valtonen. Готика во Франции . boom.ru (2004). Дата обращения: 14 сентябрь 2009. Архивировано из оригинала 9 февраль 2010 года. 2010 йыл 9 февраль архивлан?ан.
- ↑ Modern Architecture (ингл.). Encarta (1993). Дата обращения: 16 сентябрь 2009. Архивировано из оригинала 20 август 2009 года. 2009 йыл 20 август архивлан?ан.
- ↑ Россия находится как в Европе, так и в Азии, см. тж. ст. Граница между Европой и Азией
- ↑ Высочайшее сооружение Франции — Эйфелева башня
- ↑ 68,0 68,1 Rough guide to France David Abram. Rough Guide France. Edition 8, illustrated. Rough Guides, 2003. ISBN 1-84353-056-2, 9781843530565
- ↑ Министерство образования Франции (фр.).
- ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 70,4 70,5 70,6 Институт Европы РАН . Дата обращения: 5 июнь 2015. Архивировано из оригинала 4 июнь 2015 года. 2015 йыл 4 июнь архивлан?ан.
- ↑ Исследование EPIQ, проведённое институтом социальных исследований TNS-Sofres в сентябре 2007 года
???би?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Иванов И. И. Политическая роль французского театра в связи с философией XVIII века. — М.: Университетская Типография, 1895 . new.runivers.ru. Дата обращения: 14 апрель 2021. на сайте Руниверс
- Смирнов В. П. Франция: Страна, люди, традиции . — М.: Мысль, 1988. — 288, [32] с. — 50 000 экз. — ISBN 5-244-00089-6.
- Бурыгин С. М., Непомнящий Н. Н., Шейко Н. И. Замки Франции. Путешествие в глубь историиМ.: Вече, 2008. — ISBN 978-5-9533-3483-9. . —
- Василенко И. А. Административно-государственное управление в странах запада: США, Великобритания, Франция, ГерманияМ.: Логос, 2001. — ISBN 5-94010-090-2. . —
- Верт, Александр. Франция. 1940—1955 годы. М.: Издательство иностранной литературы, 1959.
- Загрязкина Т. Ю. Франция сегодняМ.: КДУ, 2008. — ISBN 978-5-98227-484-7. . —
- Крешимбене Симона. ФранцияМ.: АСТ, 2003. — ISBN 5-17-021031-0. . —
- Крылов Дмитрий, Бетаки Василий, Кассел Елена, Великсон Борис. ФранцияМ.: Эксмо, 2008. — ISBN 978-5-699-29416-9. . —
- Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.
- Словарь географических названий зарубежных стран / А. М. Комков. — М.: Недра, 1986. — 459 с.
- История Франции. В трёх томах — М.: ?Наука?, 1972—1973
- Франция. Лингвострановедческий словарь / Под ред. Л. Г. Ведениной. — М.: Интердиалект+: АМТ, 1997. — С. 460—461. — 1040 с. — ISBN 5-89520-003-6.
- Фернан Бродель 1986 — L’identité de la France (3 тома).
- Водовозов В. В., Кареев Н. И., Рихтер Д. И., Шокальский Ю. М., Штернберг Л. Я. Франция // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге: 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
?ылтанмалар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]![]() |
Портал ?Франция? |
---|---|
![]() |
Франция Вики???лект? |
![]() |
Франция Викимилект? |
![]() |
Франция Викия?ылы?тар?а |
![]() |
Франция Викигид |
![]() |
Проект ?Франция? |
- Официальный сайт правительства (фр.).
- France (ингл.). www.bbc.co.uk. Дата обращения: 14 апрель 2021.
- France (ингл.). europa.eu. Дата обращения: 14 апрель 2021.
Викисклад: Атлас: Франция
- Key Development Forecasts for France from International Futures (ингл.). www.ifs.du.edu. Дата обращения: 14 апрель 2021.